Гахайн бөөртэй хүн: Амьтны эд эрхтэн донорын асуудлыг шийдэх үү?

АНУ-ын Нью Йоркийн их сургуулийн эрүүл мэндийн төвд эхлүүлсэн туршилтын явцад хүний бие организмд генийг нь өөрчилсөн гахайн бөөр анх удаа нэг сар гаруйн хугацаанд ажиллаж байна. Энэхүү дэвшил донорын эрхтний мөнхийн хомстлыг амьтдын ачаар шийдвэрлэх тэр эрин үед ойртуулж байна. Гэхдээ энэ зам дардан байхгүй гэж “Forbes” сэтгүүлд онцолжээ.

Генийн өөрчлөлттэй гахайн бөөр 2023 оны долоодугаар сарын 14-өөс хойш хүний бие организмд хэвийн ажиллаж байна. Энэ бол дээд амжилт. Эрдэмтэд энэхүү туршилтаа есдүгээр сарын дунд үе хүртэл үргэлжлүүлэхээр төлөвлөж байна. Хэрэв туршилт амжилттай болбол бөөрний хурц дутагдалтай олон хүний алтан амийг аврах боломж нээгдэх юм.

Амьдралын дараах амьдрал

Гахайн бөөрийг “ургамал” гэгддэг хүнд суулгажээ. Хуулийн болон анагаах ухааны стандартаар тархи нь үхэхэд хүнийг үхсэнд тооцдог байна. Эрдэмтэд хагас зууны туршид тархи нь үхэжсэн хүний бие организмд ийм төрлийн туршилт хийсээр иржээ. Уушгийг хиймлээр ажиллуулж, судсаар нь шаардлагатай тэжээлээр ханган, өөрөө цохилох зүрх бие организмыг хэдэн хоног, зарим үед хэдэн сараар ч амьд байлгадаг аж. Ийм байдалд Жахи Макмат гэгч өвчтөн таван жилийг өнгөрүүлж, насанд хүрч байсан тохиолдол түүхэнд бичигджээ. Хууль ёсоор ийм бие цогцсыг үхсэн хэмээн үздэг тул тодорхой нөхцөлтэйгөөр туршилт хийхийг зөвшөөрдөг байна. АНУ-ын 57 настай өвчтөн бие цогцсоо шинжлэх ухаанд ашиглуулахыг зөвшөөрсөн тул тархи нь үхэжсэн гэсэн онош тавьсны дараа түүний бие цогцост генийн өөрчлөлттэй гахайн бөөрийг шилжүүлэн суулгасан байна. Судлаачид өдөр бүр шилжүүлэн суулгасан бөөрний үйл ажиллагааг, тэр дундаа креатининий түвшний үзүүлэлтийг хянаж байна. Эдгээр үзүүлэлт хэвийн хэмжээнд байгаагаас гадна шинэ эрхтэн ондооших шинж тэмдэг ажиглагдаагүй аж.

Хөнөөлтэй хамгаалалт

Эрхтэн шилжүүлэн суулгахад, тэр бүү хэл хүнээс хүнд эрхтэн шилжүүлэн суулгахад тулгардаг гол хүндрэл нь дархлааны хариу урвал буюу архаг ондоошил аж. Дархлааны тогтолцоо гаднын биетийг эсэргүүцдэг тул дархлааг дарангуйлах эмчилгээ хийдэг байна.

Амьтны эрхтний хувьд энэ асуудал илүү хүнд байдаг аж. Хүн нь гахайн α-Gal гэх уургийн эсрэг биеттэй төрдөг байна. Тиймээс гахайн эрхтэн шилжүүлэн суулгаснаас хойш хэдхэн минутын дараагаар ондоошиж эхэлдэг байна. Харин шинэ туршилтад генийн өөрчлөлттэй гахайг оруулсан. Гахайн α-Gal уургийг кодолсон генийг өөрчилжээ. Үүнээс өөр өөрчлөлт хийгээгүй байна. Өмнөх туршилтуудад ашигласан гахайн генд 10 хүртэлх өөрчлөлт хийж байжээ. Тиймээс шинэ туршилт хялбар бөгөөд хямд өртөгтэй гэдгээрээ давуу талтай.

Төрөлхийн дархлаа нь хамгаалалтын зөвхөн эхний шугам. Олдмол дархлаа гэж бас байдаг. Дархлааны тогтолцоо тодорхой аюулыг сөрөх чадварыг эзэмшиж, түүний эсрэг тусгай эсрэг биеийг бий болгож эхэлдэг байна. Үүнд вакцины үйлчилгээ суурилдаг аж. Харин эрхтэн шилжүүлэн суулгахад энэ нь бас нэг сорилт болдог байна.

Дээрх туршилтыг явуулж буй эрдэмтэд энэхүү асуудлыг генийн өөрчлөлтийн аргаар шийдэж, хүний дархлааны тогтолцоог гаднын биетэй дасан зохицоход хүргэсэн байна. Гэсэн ч дархлаа дарангуйлах эмчилгээ давхар хийжээ.

Үхлийн эсрэг халз тулаан

Донорын эрхтний хомстолтой дэлхийн бүх улс орон тулгардаг. Зөвхөн АНУ-д л гэхэд 800 мянга гаруй хүнд донорын бөөр шаардлагатай байдаг бол энэ жил бөөр шилжүүлэн суулгах 26 мянган мэс засал хийжээ. Ээлжээ хүлээсээр олон өвчтөн хорвоогийн мөнх бусыг үздэг байна.

Эрдэмтэд хүний амийг аврахыг тулд бүхий л арга хэрэглэдэг. Донорын эрхтний ажиллах боломжит хугацааг сунгах, хиймэл эрхтэн бүтээх, донорын нас болон эрүүл мэндэд тавих хатуу шаардлагыг багасгах зэрэг арга хэмжээ авсаар. Эдгээр боломжит хувилбаруудын нэг нь амьтны эрхтнийг шилжүүлэн суулгах технологи буюу ксенотрансплантац. Өөрөөр хэлбэл төрөл зүйл хооронд, тухайлбал, гахайн эрхтнийг сармагчинд  шилжүүлэн суулгах технологи.

Төрлийн бус холбоо

Ксенотрансплантацын түүх XVII зуунд нэг төрөл зүйлийн цусыг өөр төрөл зүйлд сэлбэх туршилтаар эхэлж байжээ. Эхэн үед ийм төрлийн туршилт бүтэлгүйтэж байв. Харин 1963-1964 оны хооронд шимпанзе сармагчны бөөр шилжүүлэн суулгуулсан өвчтөн есөн сар амьдарсан амжилт үзүүлсэн бол 1992 онд бабуин сармагчны элэг шилжүүлэн суулгуулсан өвчтөн 70 хоног амьдарсан тохиолдол бүртгэгдэж байжээ.

Мичнүүд бидний ойрын төрөл хэмээгддэг тул шилдэг донор болох боломжтой гэж үзэх нь бий. Гэхдээ ийм ойрын холбоо ч сул талтай. Тухайлбал, эрхтэнтэй хамт халдвар дамжих эрсдэл өндөр байдаг аж. Үүний сацуу цусны бүлэг тохирох шаардлага гардаг. Бабуин сармагчны зүрх л гэхэд хүнд хэтэрхий жижиг хэмжээтэй байдаг байна. Мөн ёс зүйн асуудал үүснэ.  

Харин гахайн аж ахуй бол өөр хэрэг. Нэгэнт гахайг хүнсэнд хэрэглэхийн тулд нядалж байгаа тул эрхтнийг нь авах зорилгоор ашиглах нь тэр бүр асуудал үүсгэхгүй. Эм гахай нэг удаад 5-12 торой гаргадаг ба торойнууд хагас жилийн дараа гэхэд насанд хүрсэн хүний хэмжээнд томорно.

Сармагчныхыг бодвол гахайн вирус хүнд дамжих магадлал бага. Гэхдээ магадлал тэг гэж хэлж болохгүй. 2022 онд гахайн зүрх шилжүүлэн суулгуулсан өвчтөн удалгүй нас барсан тохиолдолд гарч байв. Үхлийн шалтгаануудын нэг нь цитомегаловирус. Гашуун сургамж авсан эрдэмтэд шинэ туршилтын өмнө донор амьтан ийм вирустэй эсэхийг сайтар шалгажээ.

Гахайн эрхтэн шилжүүлэн суулгах тухай яриа гахайг хүний ойрын төрөл гэх домог яриа төрөхөд хүртэл хүргэжээ. Гэвч энэ нь тийм биш. Гахайн эд эрхтэн хэмжээгээрээ хүнийхтэй ойролцоо гэдэг нь зүгээр л тохиолдол. Тэгээд ч хэмжээ бол ойрын төрлийг илтгэх үзүүлэлт биш. Гахайн ойрын төрөл нь хүн бус харин халимны төрөл гэнэ. Гэтэл хөх халимны зөвхөн хэл нь гэхэд гурван тонн жинтэй байдаг. Бодонтой зүйрлэхийн аргагүй.

Генийн хувьд хүн, гахай хооронд тохирох онцгой чанар бас үгүй. Тиймээс гахайн генийг өөрчлөхөөс өөр аргагүй байдаг аж. Харин шинжлэх ухаан гахайн генийг өөрчлөх, засварлах багагүй туршлага хуримтлуулжээ. Учир нь ийм төрлийн туршилтыг хиймэл мах гаргаж авах зорилгоор явуулдаг байж. Генийн өөрчлөлттэй мах зах зээлд одоогоор гаргаагүй байгаа ч хуримтлуулсан мэдлэг хиймэл эрхтэн ургуулан авахад хэрэг болох нь дамжиггүй.

Том найдвар, бага үр дүн

Генийн өөрчлөлттэй гахайн эрхтнийг шилжүүлэн суулгах ихэнх туршилтуудыг сармагчин дээр хийжээ. Учир нь эдгээр амьтад хүнтэй илүү төстэй.

Эрдэмтэд бөөр шилжүүлэн суулгах тал дээр илүү амжилт олоод байна. Гахайн бөөртэй мичнүүд жил гаруй хугацаанд эрүүл, амьд явжээ. Харин зүрхний хувьд илүү хүнд аж. Гахайн зүрхийг сармагчинд суулгахад туршилтын “өвчтөн” хамгийн удаандаа 54 хоног л амьдарч байж. Архаг ондоошил ч үүнд хамаатай бус байх талтай. Гахайн зүрх мичнүүдэд тохирдоггүй эсвэл зүрхний мэс засалчид сармагчинд мэс засал хийх туршлага багатай байж магадгүй. Зүрхийг хэвлийн хөндийд шилжүүлэн суулгахад эрхтэн хэдэн сар л ажиллаж байжээ. Дээд амжилт нь хоёр гаруй жил. Харин элэг болон уушги шилжүүлэн суулгах туршилтууд үр дүн муутай болжээ.

Ксенотрансплантац буюу өөр төрөл зүйл хооронд эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс засалд шийдэгдээгүй асуудал их бий. Тухайлбал, гахайн наслах хугацаа хүнийхээс хамаагүй богино. Шилжүүлэн суулгасан эрхтэн хүний эсвэл гахайн хэмнэлд “хөгшрөх” нь тодорхойгүй. Донор амьтны биед хүнд аюултай вирус илрэх үү? Энэ бол дархлаа дарангуйлах эмчилгээ хийлгэж буй өвчтөнүүдэд хамгийн хэрэггүй зүйл. Булчирхай хэмээх эрхтнүүдийн хувьд хэрхэх вэ? Хүний биеийн хамгийн том булчирхай болох элэг бодисын солилцоонд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг 2000 орчим төрлийн уураг үйлдвэрлэдэг. Гахайн элэгнээс ялгарах уургууд хүний бие организмд үүргээ зөв гүйцэтгэх үү? Асуултууд цуварсаар.

Донорын эрхтэн хүлээж буй өвчтөнүүдэд сонголт бага. Тэд эрсдэлтэй мэс засал эсвэл үхэл гэсэн сонголттой. Тиймээс ойрын жилүүдэд бид эрхтэн шилжүүлэн суулгах олон зоримог туршилтуудыг харах нь дамжиггүй. Зөвхөн сармагчин эсвэл цогцос бус бүр амьд хүн дээр туршихыг үгүйсгэхгүй.