Д.Содном: Монголын төр "Төрийн хар хүнээ" бодлогоор бэлддэг байсан

Монгол Улсын 14 дэх Ерөнхий сайд, Гавьяат эдийн засагч Думаагийн Содном “Зиндаа” сэтгүүлийн хоймор “Эрхэм зиндаа” буланд уригдаж улс орны түүхэн хөгжил, улс төр, эдийн засгийн бодлогын сэдвээр нээлттэй ярилцлаа.

---

-Манай урилгыг хүлээн авч ярилцлага өгч байгаад тань гүнээ талархаж байна. Сэтгүүлчийн хувьд тантай ярилцлага хийхсэн гэж олон жилийн өмнөөс боддог байлаа. Төрийн түүхийн тайлбарлагч хийж байхдаа таны хөрөг зургийн өмнө ирээд “Монгол Улсын 14 дэх Ерөнхий сайд Д.Содном бол Монголын үе үеийн ерөнхий сайдуудаас анх удаа Япон улсад албан ёсны айлчлал хийсэн. Энэ айлчлалын үр дүнд Япон улстай хамтран ажиллах, тусламж дэмжлэг авах үүд хаалга нээгдсэн нь монголчуудын амьдралын хүнд бэрх үед их тус дэм болж байсан” гэж хүмүүст тайлбарладаг байсан юм. Танд ер нь ирээдүйд Монгол Улсын Ерөнхий сайд болно гэсэн төсөөлөл байсан уу?

-Ерөнхий сайд болно гэсэн төсөөлөл байсан уу гэж үү? Тийм юм огт байгаагүй. Ямар юмаа мэдэх вэ дээ. Ерөнхий сайд гэдэг нь юу байдаг юм гэдгийг ч мэдэхгүй хүүхэд байсан юм чинь дээ /инээв/. Саяхан би нэгэн их сургуулийн төгсөх ангийн оюутнуудтай очиж уулзлаа. Ямар сэдвээр ярих вэ гэж асуухад захирал нь, “Та өөрийн амьдрал, ажлынхаа талаар сургамжтай байж болох юу байх вэ, түүнийгээ л ярь” гэж хүсэлт тавьсан юм. Тэр үед “Ер нь өөрийнхөө амьдралыг бүр хүүхэд байхаасаа эхлээд ямар ямар үеийг туулав гэдгээ бодъё. Тухайн үед нь Монгол оронд ямар өөрчлөлт гарч байсан юм, ямар том үйл явдал болж байв. Тэр нь миний аль үед таарч вэ гэдгийг эргэцүүлээд бодоход ер нь хэрэгтэй юм шиг. Тэр бүхнээс нэгдүгээрт танин мэдэх, хоёрдугаарт бас сургамж авах юм байна” гэж бодогдоод, би тэр яриагаа хийсэн л дээ.

-Таны багын дурсамжтай Монгол оронд болсон ямар томоохон үйл явдал их холбогдож байна вэ?

-Миний хувьд жинхэнэ хүүхэд, өсвөрийн үе маань ямар байв гэдгийг бодлоо. Би чинь 1933 онд төрсөн хүн. 1933-1950 оныг хүртэлх энэ 17 жил бол их онцлог үйл явдлуудтай он жилүүд байсан. Хамгийн айхтар зүйл гэвэл дайны жил. Дэлхийн 2-р дайны хүнд хэцүү жилүүдэд миний бага нас, хүүхэд нас өнгөрсөн байгаа юм. 1945 онд Гитлерийн Германыг Зөвлөлтийн арми ялаад орон даяар баяр тэмдэглэж байхад би тэрийг нь хараад, бас цуг баярлаад л гүйж явлаа.

-Дэлхийн 2-р дайны үеийн тухай ямар дурсамж, онцлог үйл явдал сэтгэлд тань хамгийн тод үлдсэн байдаг вэ?

-Дайны жилүүдэд манайхан чинь Зөвлөлтийн армид байдаг бүх л юмаа дайчилж тусалцгааж байсан. Энэ тусламжийг зохион байгуулж байхад нь би бас харж л явсан. Манайх бол нэг их олон мал байхгүй, ядуу айл. Аавын минь үлдээсэн нэлээн хэдэн адуу л байсан байх. Ижий маань нутгийн ардуудтай цуг фронтод адуу бэлэглэхэд ганц хоёр адуу өгч л байгаа бололтой байдагсан. Харамлах сэтгэл огт байхгүй. “Энэ чинь өгөлгүй яах юм” гээд л бүгдээрээ дайчлаад өгцгөөж байсан. Саяхан Оросын телевизээр Монголоос Зөвлөлтийн армид бэлэглэж байсан адууны дурсгалд зориулсан хөшөөг Москвад нээж байгаа харагдсан. Тайлбарыг нь сонсвол “Монголчууд 2-р дайны үед Зөвлөлтийн армид 500 мянган адуу буюу хагас сая морь бэлэглэсэн” гэж ярьж байна. Тэгээд би “Тэр хагас сая мал дотор ижийгийн минь бэлэглэсэн ганц хоёр морь явж л байгаа даа” гэж бодож байлаа. Миний хувьд тийм л юм бага байхад сэтгэлд тод үлдсэн байдаг.

-Дайны үеийн амьдрал их хэцүү байсан байх даа?

-Мэдээж хэцүү үе байсан. Тэнд Орост тийм хүнд хэцүү байхад, Монголд бас л дутуугүй хүнд байна шүү дээ. Ардууд маань бол ядуу амьдралтай. Манайх л гэрээрээ жишээ авахад, ер нь адууны мах л жаахан идээд, хааяа нэг шар будаа олдоно. Хивэг нухаад л хоол хийж, үндсэндээ ганцхан махаар л амьдраад байсан. Зундаа цагаан идээгээ иднэ. Малынхаа буянаар манайхан чинь өлсөж үхэхийн зовлонгүй. Монголчууд ийм юм үзээгүй улс л даа.

“ИХ ГОВИЙН ЗОРИГТНУУД” БОЛ МАНАЙ НУТГИЙНХАН

-Монгол Улсынхаа түүхэнд нэр нь дуурсагдах сайн хүү төрүүлж өсгөсөн аав ээж, нутаг усны тань тухай дурсамжаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье.

-Миний төрсөн газар бол Дорноговь аймгийн Баянмөнх сум. Манай сум 70-80 мянган малтай, 200 шахам өрхтэй сайхан сум байсан юм. Аргалийн уул гээд өвөлдөө мал сүрэг нь хэдэн мянгаараа өвөлжиж болдог тийм сайхан уул бий. Миний аавын овоглосон уул байдаг юм. Аав минь “Аргалийн уулын Алтан Чой” гэж тэр уулаараа алдаршчихсан хүү нь байсан юмдаг. Миний хувьд, мэдээж ядуу айлын тарчиг хүүхэд. Гэхдээ их өөдрөг сэтгэлтэй, зөв бодолтой ижийнхээ ачаар 9 настайдаа одоогийн Дорноговь аймгийн Өргөн суманд бага сургуульд орж байлаа.

• Ар Монгол улсад хангалттай үнэн бодит ахиц дэвшил, цэргийн бэлэн байдал, үндэсний үзэл санаа ажиглагдаж байна. Улс төрийн болон захиргааны хяналт нь чадварлаг монголчуудын гарт байна... /Уоллесийн Рузвельтэд бичсэн захидлаас./

Зураг дээр: Маршал Х.Чойбалсан, АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Г.Уоллес нар. 1944 оны 7 дугаар сар, Улаанбаатар.

-Говийнхон зоримог, уужуу сэтгэлтэй, тэвчээр хатуужилтай гэж яригддаг. Нутаг усныхан тань юугаараа их онцлог хүмүүс байдаг вэ?

-Манай сум үнэхээр алдартай сум. Их эрдэмтэн Б.Ринчен гуай Баянмөнхчүүдэд “Их говийн зоригтнууд” гэсэн алдар цол өгч “Их говийн зоригтон хүмүүс” найрууллаа бичиж байсан юм. Тэр нь ямар учиртай юм гэхээр, 1944 оны өвөл Мичин жилийн их зуднаар Дундговийн зүүн тал, Төв, Хэнтий аймгийн нутгаас адуу, үхэр сүрэг сүргээрээ олон хоног шуурганд уруудсан байгаа юм. Шуурганд туугдсан тэр их мал яг манай Баянмөнх сумын нутагт очиж л дээ. 70 мянган адуу байсан гэж ярьдаг. Лувсан гуайн дурсамжинд бичсэнээр бол 80 мянган адуу туугдаж очсон гэдэг юм. Манай сумынхан тэр олон адууг хил давуулахгүй тогтоон барьж чадсан гавьяатай улсууд шүү дээ. Манай Баянмөнхийн урд талдХаргачингийн застав гээд хилийн застав байдаг. Тэр заставын офицер, цэргүүд нь манайхантай нийлээд тэр олон мянган адууг урд хил рүү гаргалгүй нутагтаа тогтоон барьж үлдээсэн түүхтэй. Хожим намайг 1956 онд Эрхүүд сурч байх үед сумыг маань Өргөн сумтай нийлүүлчихсэн байдаг юм.

-Та 1942 онд анх сургуульд орсон гэхээр дайны үе, мөн дайны дараа үеийн сурагч байжээ?

-Миний бага насны хүүхэд байх тэр үед Монгол Улс тусгаар тогтнолоо олж авахад маш том алхам хийсэн байдаг. Зөвлөлтийн армид тусалж байгаад, дараа нь 1945 онд Японы эсрэг дайтаж Квантуны армийг Хятадын нутгаас хөөж гаргахад манайх армиа явуулж тусалж байлаа. Тэрний ч бас ач тус гэж байдаг байх. Нөгөө талаар хамгийн гол юм бол 1945 оны 2-р сард Ялтад Америк, Англи, Зөвлөлтийн удирдагч Рузвельт, Черчилль, Сталин гурав уулзаад “За ингээд дайн бидний ялалтаар дуусах нь ээ” гээд дайн дууссаны дараа Холбоотон улсууд бодлогоо яаж зохицуулах вэ гэдэг асуудлаа зөвлөлдсөн байдаг юм. Тэдний гаргасан нууц протокол бий. Тэр нууц протоколын хамгийн нэгдүгээр зүйлд Сталин ямар асуудал тавьсан гэхээр “Америк, Англи хоёр улс БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн нөхцөлд бид Япон руу цэргээ оруулах асуудлыг шийднэ” гэж болзол тавьсан байгаа юм. Цаадуул нь зөвшөөрсөн байдаг. Тэгэхээр энэ бол Сталины хувьд Монголын өмнө байгуулсан том гавьяа.

-Гавьяа байлгүй яахав. Сталины хөшөөг бүрмөсөн буулгахгүй, байршлыг нь сольж болох л байж...

-Сталин гуай Монголын тусгаар тогтнолыг тэгж эрхэмлэж, Америк, Англид тэр асуудлыг тавьж зөвшөөрүүлээд, тэднээр дамжуулж Хятадын удирдагч байсан Чан Кай Ши-д мөн асуудал тавьж байсан нь манай улсын тусгаар тогтнолын хувьд маш чухал үйл явдал болсон. Чан Кай Ши ямар хариу өгсөн гэхээр “Монголын ард түмнээс өөрсдөө тусгаар тогтносон улс байх уу, үгүй юу гэдгийг нь асууж байгаад, тэгнэ ээ гэвэл бид зөвшөөрнө” гэсэн байгаа юм. Манайхан 1945 оны сүүлчээр Монгол орон даяар ард түмний санал асуулга явуулахад монголчууд бүгдээрээ “Бид тусгаар улс байна” гэж саналаа өгөөд, Чан Кай Ши зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй болсон. Ингээд 1949 онд БНХАУ бий болж, Монгол-Хятадын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноор манай улсын тусгаар тогтнол баталгаажсан. Миний хүүхэд, өсвөр байх үед манай улсын түүхэнд гарсан ийм том өөрчлөлт байдаг юм.

-1945 онд зохион байгуулсан Ард нийтийн санал асуулгад монголчууд маань “БНМАУ бол тусгаар тогтносон улс мөн” гэж 100 хувь саналаа өгсөн нь үнэхээр сайхан түүх. Таны ээж ч бас саналаа өгч байсан байх.

-Улсын архивт тэр санал асуулгын материал байдаг шүү дээ. Тэр дотор ээжийн минь өгсөн санал байдаг юм. Би бол 18 насанд хүрээгүй байсан учир санал өгөөгүй.

-Манай улсын тусгаар тогтнолыг Америк, Англи улс хүлээн зөвшөөрөхөд Сталины шахалтаас гадна өөр ямар хүчин зүйл нөлөөлсөн байж болох вэ?

-Тийм зүйл байгаа. Бас нэг сонин үйл явдал гэвэл, 1944 оны 7 дугаар сарын 2-нд АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Генри Уоллес гэдэг хүн Монголд ирж байсан. Тэр хүн Чан Кай Ши- гийн урилгаар Хятадад очоод буцах замдаа Монголд айлчилсан. Маршал Чойбалсан болон манай удирдагчид Нүхтийн аманд байгаа хүрэн байшингийн дэргэд гэр бариад хүлээж авсан байдаг юм. АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Уоллес бол маш дэвшилтэт үзэл бодолтой хүн байсан юм байна. Монголын талаар ямар сэтгэгдэлтэй байсан гэхээр, очоод ярихдаа “Энэ улс ер нь тусгаар тогтносон, биеэ даасан улс байх бүрэн боломжтой, удирдагч нар нь ч их ухаалаг улсууд юм байна шүү. Энэ улсыг тусгаар тогтносон улс байлгах боломжтой юм байна” гэж Рузвельтэд хэлсэн байдаг. Чан Кай Ши бол манайхыг өөрийн харьяат гэж боддог байсан учир тэгж л ярьсан байж таарна. Түүнтэй уулзчихаад Монгол руу явж байхдаа ямаршуу байдгийг нь судалъя гэж бодсон байх л даа. Ирээд их өөр сэтгэгдэлтэй буцсан. Магадгүй тэр нь Рузвельтийг 1945 онд Сталины шаардлагыг хүлээж авахад нь нөлөөлсөн байх. Уоллесийн Монголд ирсэн нь 1944 оны 7 дугаар сар байсан бол, Ялтын гэрээ 1945 оны 2 дугаар сард байгуулагдсан шүү дээ.

-Уоллест хүчтэй сэтгэгдэл төрүүлсэн зүйл бол Монголын бэлчээрийн мал аж ахуй, нүүдлийн соёл, үндэсний их баяр наадам, Гандан хийд гэж бичсэн байдаг. Мэдээж урд хөрштэй харьцуулшгүй онцлог ялгаа ажиглагдсан байх л даа.

-Би бол малчны хүүхэд. 9 настайдаа анх сургуульд орж байлаа. Өнөөдөр манайд 6 настай хүүхэд сургуульд ордог болчихож. Энэ ч дэвшилттэй л юм байгаа байлгүй. Гэхдээ би хөдөөгийн малчин хүний хүүхдийг заавал 6 настай сургуульд оруулах нь буруу гэж боддог. Хүүхдээ 7, 8 настайд нь сургуульд оруулах эсэхээ малчин иргэд өөрсдөө шийддэг эрхийг нь өгөх хэрэгтэй юм. Яагаад гэвэл дэлхийд Монгол Улс ганцаархнаа бэлчээрийн мал аж ахуй эрхэлдэг улс. Одоо бэлчээрийн мал аж ахуй гэдэг зүйл дэлхийн хаана ч байхгүй, зөвхөн Монголд байна. Өвөр монголд жаахан байгаа. Бэлчээрийн МАА чинь цаашдаа маш өндөр үнэлэгдэх зүйл болно. Яагаад гэвэл бэлчээрийн мал аж ахуй бол эрт дээр үеэс уламжилж ирсэн шинжлэх ухаан. Суурин иргэншлийн хэв маягт оруулах бодлого хэт их явагдаад байвал энэ чинь алга болно. Бэлчээрийн МАА бол шинжлэх ухаанд бичигдээгүй, ард түмний мал аж ахуйгаа эрхэлдэг ухаан. Толгойгоор нь, амьдралаар нь үргэлж баяжиж байдаг шинжлэх ухаан шүү дээ. Малч ухааныг хүүхдэд бүр бага байхаас нь эхлээд л эзэмшүүлэх хэрэгтэй. Хүүхдүүд мал дээр эцэг эхийн хажууд байна гэдэг бол зүгээр нэг эрхэлж байгаа гэсэн үг биш. Өдөр тутмын амьдралынхаа явцад мал аж ахуй эрхэлнэ гэдэг тэр том шинжлэх ухааныг ойлгож, суралцаж явдаг. Манайхан энэ талаа огт бодохгүй байна.

-Үнэхээр, бүх хүүхэд 6 настайдаа сургуульд орж байгаа нь малчдад хэцүү байгаа дуулддаг шүү.

-Бүх хүүхдийг 6 настайд нь сургуульд авна гэж хуульчлаад, учраа олоогүй байхад нь МАА-гаас холдуулаад, гэр бүлийг хоёр талд аваачаад байна. Аав нь хөдөөнөө хэдэн малаа хараад, ижий нь нялх хүүхдээ харах гээд төв рүү явдаг. Энэ бол их харалган буруу бодлого гэж би боддог юм. Би сургуульд сурч байх хугацаандаа 13 нас хүртлээ хөдөө гардаг байлаа. Зуны цагт үргэлж л тэмээ хариулдаг байсан. Одоо миний ухаан санаанд мал малын дотроос хамгийн сайхан нь тэмээ л харагддаг юм. Адуу хариулдаг нь адуугаа, хонь хариулдаг нь хонио, үхэр хариулдаг нь үхэрээ яаж хариулдаг, яаж төллөдөг юм гэдгээ мэдээд л өсдөг шүү дээ. Үгүйдээ л нэг уул толгод байхад аль хэсэгт нь ямар бэлчээр байдаг, хаашаа малаа хариулах нь зөв юм гэдгийг энэ хүүхдүүд ижий аавтайгаа явж байгаад л мэдэж авна. Энэ ухаанд суралцана гэдэг бол ямар ч сурах бичигт байхгүй, ямар ч хичээлээр заадаггүй мэдлэг. Миний бага насныхаа сургамжаас хэлэхсэн гэж бодоод, хэлмээр санагдаад байдаг юм энэ байгаа юм.

-Эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлнэ гэж их ярьдаг. Үүнийг хэт өргөн далайцтай хөгжүүлэх нь буруу юм шиг санагддаг юм. Та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Тэр бол багахан хэсэг нь л байна. Ер нь дэлхийн хүмүүс ”Жаргалтай малын мах иднэ” гэж ярьдаг болсон байна шүү дээ. Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр, эрүүл агаарт тансаг сайхан бэлчээрт цэвэр сайхан ус уугаад хөдлөөд явж байгаа малын мах иднэ гэж байна. Сайхан боловсруулаад хэрэглэвэл эрүүл хүнс. Тэд одоо л ойлгож эхэлж байна. Монголчууд бол аль хэзээний мэдэж байгаа. Гагцхүү гадагшаа ойлгуулах ухаанаа л олохгүй байна. Тиймээс миний яриад байдаг, хүүхдүүдийг багаас нь сургууль руу аваад явчихдагаа боль, жаахан байлга гэдэг утга учир нь энэ байгаа юм.

ТЭР ҮЕИЙН МАХН-ЫН НЭГ ТОМ ДАВУУ ТАЛ НЬ “БОЛОВСОН ХҮЧНИЙ БОДЛОГО” БАЙСАН ЮМ ШҮҮ

-Санхүүгийн техникумд байх үеийн зураг тань бүр жаахан хүүхэд харагддаг. Та хэдэн настайдаа Санхүүгийн техникумд орсон юм бэ?

-1946 онд дөрөвдүгээр ангиа төгсөөд Улаанбаатарт Санхүүгийн техникумд суралцахаар ирж байлаа. Тэр үед дөрөвдүгээр анги төгссөн хүүхдийг авдаг байсан л даа. Тэгээд намайг гурван жил сураад 16 настай техникум төгсөх болчихоор, захирал маань “Хэтэрхий жаахан хүүхэд албан хаагч болоход арай л хэцүү байна” гээд нэг жил бэлтгэл ангид сураад насаа жаахан ахиул гэж байсан. Бэлтгэл ангийг тоо, хэл бичиг хоёроо давтаж, ижийдээ захиа бичиж өнгөрөөгөөд, дараа нь үндсэн гурван жилийн ангидаа суралцаад 1950 онд техникумаа төгссөн юм. Тэгэхлээр миний хувьд, 1946-1969 он хүртэлх 23 жил бол Сангийн яамаар хүмүүжсэн идэр нас маань юм. Яагаад гэвэл тэр үед Санхүүгийн техникум Сангийн яамны харьяа байсан. Тэнд 4 жил сураад, 4 жил Сангийн яамандаа ажиллаад, Сангийн яамны нэр дээр ЗХУ-д Улс ардын аж ахуйн дээд сургуульд суралцаад, төгсөж ирээд яамандаа Валютын хэлтсийн даргаар ажилласан. Дараа нь яамныхаа сайд нь болсон учраас тэр 23 жилээ “Сангийн яамаар хүмүүжсэн идэр нас” гэж нэрлэдэг юм.

-Та төгөлдөр хуур тоглож, сайхан дуулдаг юм билээ. Хэзээ төгөлдөр хуур тоглож сурав?

-Гайхалтай санагдсан шүү. Оюутан байхдаа тоглож сурсан. Залуу байхдаа баянхуур хөгжим ч тоглодог л байлаа.

-Таны “Сангийн яамаар хүмүүжсэн идэр нас” гэж нэрлэсэн тэр цаг үед Монгол оронд ямар томоохон үйл явдал болсон байдаг вэ?

-Энэ хооронд манай улсын түүхэнд болсон хамгийн том тэмдэглүүштэй үйл явдал бол БНМАУ 1961 онд НҮБ- ын гишүүн орон болсон. Их олон жил манай төр засгийн удирдагч нар хөөцөлдөж, хүчин чармайлт гаргаж байж бүтсэн ажил даа.

-НҮБ-ын гишүүн орон болно гэдэг чинь манай улсын тусгаар тогтнол бүрэн хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэсэн үг биз дээ?

-НҮБ-ын гишүүн орон болсноор манай улсын тусгаар тогтнол бүрэн баталгаажсан. Ер нь залуучууд маань ямар үнэ цэнээр энэ тусгаар тогтнол бий болсон юм гэдгийг үнэлж дүгнэж байх ёстой санагддаг. Хэзээний л нэг тусгаар улс байсан юм шиг бодож болохгүй. 1911 онд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж байхад Манжийн засаг нурахыг далимдуулаад тусгаар тогтнолоо зарлачихсан чинь тэр маань баталгаатай болж чадалгүй 1924 он хүрсэн. 1924 онд манай тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн улс ганцхан ЗХУ л байсан. 1949 он хүрч байж Хятад улс манай тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн. Хоёр хөршөөрөө тусгаар тогтнолоо зөвшөөрүүлж чадсан 1949 он гэдэг бол багахан хугацаа. Тэр тусмаа улсын түүхэнд тусгаар улсаа баталсан 70-аадхан жил гэдэг чинь тун богино хугацаа. Түүний өмнө бараг 300 жил бусдын эрхшээлд байлаа шүү дээ. Тиймээс тусгаар тогтнолын түүхээ сайтар судлан мэдэж, цаашдаа бид яаж тусгаар тогтнолоо авч явах вэ гэдэг дээр их ухаалаг хандаж явах ёстой. Тийм л юм хэлмээр санагддаг юм

-Та бол намын бэлтгэгдсэн боловсон хүчний нэг. Тэр үеийн МАХН-ын боловсон хүчний бодлого хэрхэн явагддаг байв? Намын боловсон хүчнийг ямар шат дараалалтай, ямар бодлогоор бэлддэг байсан юм бэ?

-Намын бэлтгэгдсэн боловсон хүчний талаар ярьж байна гэдэг их чухал. Би Сангийн яаманд ажилласан тэр бүх жилүүдээ хараад байхад, манай намын боловсон хүчнээ бэлтгэх систем яг миний арьсан дээр буугаад байсан юм шиг санагддаг. Техникум төгсөхөд яамандаа аваад ажиллуулсан. Тэр хугацаанд эхлээд санхүүгийн байцаагчаар оёдлын үйлдвэр дээр их туршлагатай хүнтэй хамт явуулаад байцаалтын ажил хийлгэж байгаа юм. Тэр нь анхан шатны бүртгэл гэж юу байдаг юм, яаж албан ёсны болдог, нягтлан бодох бүртгэл, тайлан баланс яаж явагдаж байна гэдгийг ойлгуулж өгч байгаа юм. Би техникумд сураагүй юмаа тэнд сурч, сар гаруй байцаагч хийхдээ санхүүгийн бүртгэлийн талаар иж бүрэн мэдлэгтэй болсон. Дараа нь төсвийн байгууллага хариуцсан байцаагчаар ажиллуулсан. Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр, улсын төсвөөр санхүүжсэн байгууллага төсвөө яаж зохиож, яаж зарцуулдаг юм. Түүнд нь яаж хариуцлага хүлээлгэдэг юм гэдгийг заагаад өгчихөж байгаа юм. Дараа нь улсын орлогын нягтлан бодогчоор ажилласан. Тэгээд яамны нэр дээр дээд сургуульд сургасан. Тэнд сурч байгаад 3-р ангиа төгсөж ирээд Улсын төсвийн реформ хийх тооцоон дээр Зөвлөлтийн мэргэжилтний хамт ажилласан. Дахин нэг жил суралцаад төгсөх хүн дадлагаа хийгээд Сангийн яаман дээр ажиллаж байна шүү дээ. Тэр бол их нарийн ажил. Тухайн үед манай эдийн засаг ч их жижиг байж дээ.

-Та дээд сургуулиа төгсөж ирээд валютын бодлогоор мэргэшсэн байдаг шүү дээ. Бас л нэг шинэ чиглэлээр?

-Би 1954-1958 онд ЗХУ-д суралцаж төгсөөд ирэхдээ төсвийн реформ дээр дадлага хийж байсан болохоор Орлогын газартаа ажиллана гэж бодож байлаа. Тэр үед манай Сангийн сайд Б.Дүгэрсүрэн гэж их ухаантай, бурхан шиг хүн байсан юм. Тэр хүн маань намайг Валютын хэлтсийн даргаар ажилла гэсэн. Би “Орлогын газартаа ажиллаж болохгүй юу?” гэж асуулаа. Гэтэл “Энэ нь илүү чухал байна” гээд томилж байсан юм.

-Та 30 насандаа Сангийн яамны сайдаар томилогдсон. Тэр үед та нэлээд балмагдсан уу?

-1963 онд намайг 30-тайд маань Сангийн яамны сайдаар томилоход “Би яаж сайдын ажил хийдэг юм. Айж байна” гэсэн. Тэгсэн чинь “Чи чадах ёстой. Чи чинь бэлтгэгдсэн хүн шүү дээ. Техникумд сураад нягтлан бодох бүртгэл, байцаагчдын ажил хийсэн. Хойно сурч байхад чинь төсвийн реформ дээр дадлага хийлгэж, төгсөөд ирэхэд чинь Валютын газрын даргаар ажиллуулсан. Чи бол санхүүгийн асуудлаар бүх юмыг мэднэ. Яахав төсвөөс мөнгө олгох, санхүүжүүлэх тал дээр туршлага дутаж магадгүй. Тэр чинь амархан шүү дээ. Ингэж бэлтгэгдсэн хүн байж энэ ажлыг хийхгүй гэдэг чинь юу гэсэн үг юм” гэж байсан.

-Таныг ерөөсөө Сангийн сайд болгохоор бэлтгэсэн юм байна шүү дээ.

-Улс төрийн товчоон дээр намайг дуудаад Цэдэнбал гуай дээр оч гэсэн. Өнөөх товчооны гишүүд дунд, ээ базарваань, хөл чичрээд л орлоо. Тэгэхэд Цэдэнбал гуай “Би энэ хүнийг чинь таних юм байна” гэж байсан. Яагаад таньдаг вэ гэхээр, Валютын хэлтсийн дарга байхдаа валют тооцооны асуудлаар гадаад руу их явна. Тэр үед сайд дарга нар гэлтгүй, зүгээр нэг хэлтсийн дарга нь гадагшаа явахад “Ямар ажлаар явж байгаа юм. Урьд нь явж байсан ажил нь ямар үр дүнтэй болсон юм” гээд тэр бүхнийг Төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөгөөнөөр ярьдаг байлаа. Тэгэхэд намайг таниад авсан байхгүй юу. Ю.Цэдэнбал дарга “Сангийн яамны сайдаар чамайг томилж байна” гэхэд нь “Үгүй, би айж байна” гэсэн чинь “Чи чадна. Чадах ёстой. Туршлага дутах юм бол бид тусална шүү дээ” гээд “За өөр асуудал байна уу? Алга. За Батлав” гээд явуулж байсан юм. Тэр үед би өөрийнхөө арьсан дээр юуг мэдэрсэн гэхээр боловсон хүчин, хүний нөөц бэлдэнэ гэдэг чинь зүгээр нэг яриа биш, жинхэнэ хүний амьдралын бүх юмаар нь бэлддэг тогтолцоо байдаг юм байна гэдгийг хатуу ойлгож авч байлаа.

“ТЭР ӨРИЙГ ХЭН ТАВЬСАН ЮМ, ЮУНД ЗАРЦУУЛСАН ЮМ” ГЭВЭЛ НАДААС АСУУХААС АРГАГҮЙ БАЙХ

-Одоо бол “Өөрийгөө бэлдчихээд ир, тэгээд намд элс” гэдэг зарчмаар л яваад байгаа биз дээ?

-Одоо би гайхдаг юм. Тэс өөр мэргэжлийн хүн сайд, ерөнхий сайд, ерөнхийлөгч болчихсон. Их хурлын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн гэхэд огт өөрийнх нь биш юмаар оролдоод л явж байдаг. Тийм болохоор манайд боловсон хүчний бодлого алдагдчихаад байгаа юм. Би өөрийнхөө амьдралын туршлагаас хэлэхэд “Тэр үеийн МАХН-ын нэг том давуу тал нь боловсон хүчний бодлого” байсан юм шүү.

-Та Улсын Төлөвлөгөөний комиссын орлогч дарга, даргаар нь ажиллаж байхдаа Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийн урт хугацааны төлөвлөлтийг хийж байсан гэдэг. Таныг энэ ажилд томилоход нөлөөлсөн гол бодлого нь юу байсан юм бол?

-1969 оны 12 дугаар сард намайг Сангийн яамны сайдаас чөлөөлөөд Улсын Төлөвлөгөөний комиссын нэгдүгээр орлогч дарга бөгөөд Төрийн сайд гэсэн албан тушаалд томилсон. Цэдэнбал гуай надтай ганцаарчилж уулзаад, “Чамайг ийм томилгоогоор томилох гэж байна. Санхүүгийн зовлонг бол чи сайн мэднэ. Энэ эдийн засгаа ер нь яаж хүчирхэг болгох вэ? Үүний тулд Зөвлөлт болоод бусад социалист улсуудаас ямар зээл тусламжийг юунд авах вэ гэдэг дээр их ухаантай байх хэрэгтэй байна. Тийм учраас чамайг Төлөвлөгөөний комисст оч гэж байгаа гол юм нь энэ. Монгол Улсын хөгжлийн хэтийг харсан бодлого, төлөвлөгөө боловсруул. Үүн дээр л голлож ажилла. Пэлжээ даргаараа байж байг. (Улсын Төлөвлөгөөний комиссын даргаар Б.Рэнцэнпэлжээ 1969 оны 1-р сараас 1972 оны 12-р сар хүртэл, Д.Содном 1972 оны 12 сараас 1984 оны 12 сар хүртэл ажиллажээ. Ред.) Чи энэ асуудлыг дагнаад хариуцаж ажиллавал бололцоотой байна” гээд намайг томилсон. Тэгээд би Төлөвлөгөөний комисст 1969 оны 12 сараас 1984 он хүртэл ажилласан.

-Эдийн засгийн хөгжлийн гол тулгуур баганыг босгох ажил тэр үед хэрхэн эхэлж байв?

-Томилогдоод гол барьж авсан ажил бол Монголын эдийн засаг, нийгмийг хэрхэн хүчирхэг болгох талаар бодлого, хэтийн төлөвлөгөө боловсруулах. Энэ ажлынхаа хүрээнд “БНМАУ-ын Үйлдвэрлэх хүчнийг хөгжүүлж байршуулах схем” нэртэй 1975-1990 оныг хүртэлх 15 жилийн хөгжлийн төлөвлөгөөг гаргасан. Тэр том ажлыг зөвхөн Төлөвлөгөөний комиссын хэдхэн хүн хийх боломжгүй байлаа. Өдөр тутмын ажлын хажуугаар хэтийн төлөвлөгөө боловсруулна гэхэд хүч хүрэлцэхгүй. Тиймээс Төлөвлөгөөний комисс, ШУА-ийн хооронд хоёр удирдлагатай нэг баг буюу 50-иад хүнтэй хүрээлэн байгуулаад Төлөвлөгөөний комиссын хүрээлэн, Академийн хүрээлэн хоёрыг нэгтгэсэн. Академийн ерөнхийлөгч нь Б.Ширэндэв гуай байлаа. Бид контороо хаана байршуулах вэ гэж ярилцаад Төлөвлөгөөний комисст төвлөрүүлэхээр шийдэж байсан юм. Учир нь төлөвлөгөө хийж байгаа болон хэтийн төлөвлөгөөг боловсруулж байгаа улсууд мэдээлэл, материалаа дундаа ашиглана. Төлөвлөгөөний комиссынхон зөв буруу эсэх тал дээр байнга саналаа хэлнэ. Харилцан туршлагыг нь судална. Ингээд бүр ажил хэргийн холбоотой найзууд болж, ийм байдлаар ажиллаж эхэлсэн. Тэр үед Зөвлөлтийн Төлөвлөгөөний хорооны дэргэд Үйлдвэрлэх хүчнийг судлах зөвлөл гэсэн нэртэй эрдэм шинжилгээний хүрээлэн байдаг байлаа. Сталины засгийн газрын үед дэлхийн 2-р дайны үеийн Төлөвлөгөөний комиссын дарга байсан Н.А.Вознесенский гэж алдартай хүн байсан. Тэр хүн байгуулж, нэрийг нь өгсөн хүрээлэн юм гэдэг. Тэгээд бид холбоо тогтоож их сайхан хамтран ажилладаг байлаа. Манай эрдэмтэд очно, тэднийхэн ирнэ, материалаа солилцоно. Тэгээд үр дүн, явцаа үргэлж надтай ярина. Тэгсээр байгаад 1975-1990 оныг хүртэлх хөгжлийн бодлого, төлөвлөгөөг хийж дуусгаад манай Улс төрийн товчоонд танилцуулах болсон. Тэр үед Зөвлөлтийн төлөвлөгөөний хорооны хүрээлэнгийн захирал нь эрдэмтэдтэйгээ ирж бидэнтэй хамтарч Улс төрийн товчоонд ажлынхаа дүнг танилцуулж байсан юм. Тэр бол 1975-1990 он хүртэл БНМАУ-ыг хөгжүүлэхэд ЗХУ-аас зээл тусламж авахын тулд хийсэн төлөвлөгөө юм шүү дээ. Миний хувьд Улсын Төлөвлөгөөний комисст ажилласан тэр хэдэн жилд хийсэн нэг гол ажил бол энэ байдаг.

-Социализмын үед бий болсон “Их өр” гэж нэрлэгддэг тэр том зээлээр Монголд юу хийж бүтээсэн юм бол? Энэ асуултыг танаас л асуух юмсан гэж боддог байлаа.

-Тэр бол ЗХУ-аас авсан 11 тэрбум шилжих рублийн зээл шүү дээ. Үндсэндээ 1 рубль 1 доллартай тэнцэнэ гээд 11 тэрбум долларт шилжсэн. Тэр өрийг хэн тавьсан юм, юунд зарцуулсан юм гэвэл надаас асуухаас аргагүй байх. Ямар сайндаа “Өр тавьсан гол буруутан нь чи” гэж 1990 оны Намын бүгд хурал дээр би чичлүүлж байсан хүн шүү дээ.

-Тийм үү?

-Тэр өр бол үндсэндээ 1975-1990 оны хооронд 15 жилийн хугацаанд бий болсон өр байгаа юм. Монголчууд 15 жилийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөгөөгөө боловсруулаад, гол гол хэрэгжүүлэх төслүүдээ бэлэн болгоод техник, эдийн засгийн үндэслэл нь гарчихсан, тэр үндэслэлээрээ Монголын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд ашигтай юмаа гэсэн тийм баримт бичиг шүү дээ. Тэр баримт бичгийг боловсруулсны үндсэн дээр 11 тэрбум шилжих рублийн зээлийг авах нөхцөл нь бүрдсэн юм. Ер нь 1971-1975 онд 450-иад сая шилжих рублийн зээл авч байсан бол 1976-1980, 1981-1985, 1986-1990 он гээд гурван таван жилд тус бүр 2,1–3 тэрбум шилжих рублийн зээл авсан. Тэр зээлийн гол нөхцөл нь, Нэгдүгээрт Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд Монголд туслах, Монголыг дэмжих нөхцөл бололцоо нь нэлээд сайжирсан байсан үе. Хоёрдугаарт монголчууд бид тав таван жилээр биш, бүр 15 жилээр бодсон хөгжлийн төлөвлөгөө, төслөө боловсруулж чадсан. Тэр бүхний хүчинд л авагдсан зээл шүү дээ.

-Социалист нийгмийн бүтээн байгуулалтыг үгүйсгэх хандлага нэлээд ажиглагддаг. 15 жилийн хугацаанд төлөвлөснөө бүрэн биелүүлж чадсан уу? Зээлийн зарцуулалт хэр үр ашигтай байсан бэ?

-Хамгийн эхэнд хэлэхэд, нөгөө алдартай “Эрдэнэт” уулын баяжуулах үйлдвэр тэр зээлийн хүрээнд баригдсан. Хоттойгоо, дэд бүтэцтэйгээ, төмөр зам, авто замтайгаа баригдсан. Энэ том том цахилгаан станцууд тэр зээлийн хөрөнгөөр санхүүжиж баригдсан. Улаанбаатар хотод бол орон сууцыг хороолол хорооллоор нь барьж байлаа шүү дээ. Энд тэнд ганц нэг байшин биш, бүтэн хорооллоор нь, орон сууцыг нь цэцэрлэг, ясли, сургуультай нь цуг барьж байсан юм. Сангийн аж ахуйнуудыг бүгдийг нь тохижуулсан. Үр дүнд нь газар тариалан маш сайн хөгжиж, дотоодынхоо гурилын хэрэгцээг 100 хувь хангадаг болсон. Арьс шир, ноос гээд малын гаралтай түүхий эдээ бүгдийг нь боловсруулаад бэлэн бүтээгдэхүүн болгож гадаад зах зээл рүү гаргаж байсан юм шүү дээ. Нийгмийн хөгжлийн хувьд бүрэн ба тусгай дунд сургуулиуд, их, дээд сургуулиуд, дотуур байр гээд боловсролын салбарт маш их бүтээн байгуулалт хийсэн байдаг. Энэ бүхний ачаар бид чинь дотооддоо болоод гаднаас бэлдэж байгаа мэргэжилтэн, ажилтнуудаа тэр үеийн шаардлагыг хангах хэмжээнд бэлтгэдэг болсон. Бүх нийтийг бүрэн дунд боловсролтой болгох асуудал энэ хугацаанд бүрэн шийдэгдсэн юм. Ер нь үр дүн гээд хэлэх юм бол, хэрвээ бид 1975-1990 онд тэр 11 тэрбумын зээлийг ЗХУ-аас аваад ийм том бүтээн байгуулалт хийж, нийгмийн асуудлыг шийдэж чадаагүй бол, ер нь 60-аад оныхоо түвшин хавьд л ядуу үлдэх байсан байх.

-Маш их үр ашигтай зарцуулсан зээл юм байна шүү дээ?

-Энэ тухай сайн муугаар их л ярьдаг байлаа. 1990 онд шинэчлэлт өөрчлөлтийн үеэр манай намынхан нийт ажлаа дүгнэх юм болоход, зарим нь ерөөсөө л “Буруутан нь хэн бэ?” гээд золигт гаргах хүнээ эрээд эхэлж байсан. Хүн ер нь муухай л даа. Тэгээд Бүгд хурал дээр би “Ийм зээл авсан, ийм бүтээн байгуулалт хийсэн байгаа шүү” гэдгийг маш тодорхой тайлбарлаж яриад асуудал намжсан байдаг юм.

Энэ зээлийг тэглэх, уучлах, хөнгөлөх асуудал бүр 20-иод жил яригдаж ирсэн асуудал шүү дээ. Манай эрдэмтэд, ухаантан хүмүүс “Ер нь энэ авч байгаа зээл тусламж бол огт үнэгүй юм биш шүү. Монгол ч бас өөрсдөө гадаад худалдааны үнэ тогтоох асуудал дээр, мөн туслалцааны зээлийн объектуудын үнийг тогтоох асуудал дээр Монголын экспортыг Зөвлөлтийн талд ашигтай байдлаар гаргаад байсан шүү. Тийм учраас энэ өр гэдгийг төлөх үндэс байхгүй” гэж их бичдэг, ярьдаг байсан. Тэр бүгдийн үр дүнд энэ их өр тэглэгдсэн байгаа юм.

-Тэр үед зээл авахдаа ямар нөхцөлөөр гэрээ байгуулж байсан бол?

-Биднийг зээл авч байх үед ямар нөхцөлтэй байсан бэ гэхээр, тухайн таван жилдээ 2-3 тэрбумын зээлийг авахдаа жилийн 4 хувийн хүүтэй гэж тооцдог байлаа. Тэр тухайн жил дотроо ашигласан хэмжээндээ тохирох хүүг нь л тооцдог байсан юм. Дараагийн таван жил эхлэхээр урьд нь авсан зээлдээ хүү тооцохоо больчихдог. Таван жил болгонд энэ зээлийг авна гэж ярьдаг. Өмнө нь авсан зээлээ төлөх хүчин чадал бидэнд муу байна гэж хэлдэг. Тэгэхэд “Ямар зээл авч байгааг бид ойлгож байна. Үнэхээр танайд бололцоо байхгүйг ойлгож байгаа. Гэлээ ч гэсэн нэмээд зээл өгье. Тэр төлбөрийн асуудал дараагийн хэрэг шүү дээ” гээд л яваад байсан.

-Манайх малаа хөлөөр нь гаргадаг, түүхий эд ч нийлүүлдэг байсан. Үүнийг зээлийн төлбөрт тооцож байгаагүй гэж үү? Ер нь социализмын их өрийг тэглэх асуудал тэр үед яригддаг байв уу?

-Энэ зээлийг тэглэх, уучлах, хөнгөлөх асуудал бүр 20-иод жил яригдаж ирсэн асуудал шүү дээ. Манай эрдэмтэд, ухаантан хүмүүс энийг бас айхтар үндэслэдэг “Ер нь энэ авч байгаа зээл тусламж бол огт үнэгүй юм биш шүү. Монгол ч бас өөрсдөө гадаад худалдааны үнэ тогтоох асуудал дээр, мөн туслалцааны зээлийн объектуудын үнийг тогтоох асуудал дээр Монголын экспортыг Зөвлөлтийн талд ашигтай байдлаар гаргаад байсан шүү. Тийм учраас энэ өр гэдгийг төлөх үндэс байхгүй” гэж их бичдэг, ярьдаг байсан. Тэр бүгдийн үр дүнд энэ их өр тэглэгдсэн байгаа юм. Одоо манайхан нэг хүн л очоод өр тэглэсэн гэж яриад байдаг. Тэр бол худлаа. Харин тэр үедээ хэлэлцээрийг нь гаргаж байсан гэвэл үнэн. Хамгийн гол нь нэг талаар Монголын нийгмийн ухаантай хүмүүс бүгдээрээ хамтарч ажиллаж байсан, нөгөө талаар Зөвлөлтийн тал бол дотроо “Монголд энэ зээлийг бид хөнгөлөөд өгчих тийм үндэс бий” гэсэн ойлголттой байсан. Тэгж л ойлгох хэрэгтэй. Юмыг хэт туйлшруулна гэдэг чинь болдоггүй юм л даа.

-Одоо манай улсад олон жилээр төлөвлөсөн хөгжлийн хэтийн төлөвлөгөө гэж байгаа болов уу? Өнөөдөр бид дөрвөн жилийн амьдралтай, нэг Засгийн газар нь гарч ирээд л өмнөхөө үгүйсгээд бүхнийг цоо шинээр эхлээд байгаа юм шиг л харагдах юм.

-Одоо манайд 10-15 жилийг бодсон бодлого, төлөвлөгөө гэж байхгүй. Уг нь хоёр ч удаа төлөвлөгөө гаргасан байдаг юм. Би танилцаж л байсан. Тэр бол их чанаргүй юм болсон. Боловсруулаад хийсэн төлөвлөгөө нь НҮБ-д ч юм уу байдаг. Тэр газарт нь манайх ийм төлөвлөгөөтэй шүү гэж хэлдэг шиг байгаа юм. Хамгийн гол нь, тэр төлөвлөгөөгөө манайхан шүүгээндээ хийгээд мартчихсан. Одоо энэ дарга нарын үед ажиллаж байгаа улсуудаас нь “Энэ чиглэлийн бодлого төлөвлөгөө чинь юу болсон бэ” гэхэд мэдэх хүн нэг ч байхгүй. Ийм учраас л “Хөгжлийн яамтай болж, 15-20 жилийн хөгжлийн төлөвлөгөөтэй бол. Ингэхгүй бол Монгол Улс хөгжихгүй шүү” гэж би их хэлдэг юм. Миний ярьдаг нэг чухал асуудал бол энэ.

-Итгэхэд бэрх бодит байдал байна. Үнэхээр ийм зүг чиггүй явж байгаа бол улсаа яаж хөгжүүлэх юм бэ?

-“Төр нь улсаа хөгжүүлэх тодорхой бодлого төлөвлөгөөтэй, тэр бодлого төлөвлөгөөг нь ард түмэн бүгдээрээ мэдэж байдаг. За энийг л хэрэгжүүлэх юмсан гэсэн сэтгэл санаагаар бүгдээрээ уялдсан байх хэрэгтэй. Тэгэх юм бол улс орон хөгжинө. Тийм юм байхгүй бол засаг төр юу ч хийж чадахгүй” гэж эрдэмтэд, туршлагатай улсууд яриад байна шүү дээ. Харин одоо бол олон жилээр төлөвлөсөн бодлого, төлөвлөгөө гэж байхгүй. Ард түмэн тэрийг нь мэдэхгүй. Мэдэхгүй учраас ард түмэн юуг нь дэмжих тал дээр сэтгэл санаагаар нэгдсэн юм байхгүй. Тийм нөхцөлд засгийн газар нь юу ч шийдэх гэж оролдоод нэмэргүй будилаад байгаа юм. Ийм учраас л Монгол Улсыг хөгжүүлэх бодлого, төлөвлөгөө заавал байх хэрэгтэй болоод байна.

-Ийм төлөвлөгөө хийхгүй, хийсэн ч нуун дарагдуулдаг, олон нийтэд ил тод мэдээлэхгүй байгаагийн шалтгаан нь юу юм бол? Та энэ тухай ямар бодолтой байдаг вэ?

-Манайд 1990 оноос хойш хоцрогдсон, огт анхаараагүй, хамгийн их хаягдсан юм бол Монгол Улс яаж хөгжих юм гэсэн бодлого төлөвлөгөөгүй явж ирсэн явдал. Дөрвөн жилийн хугацаанд төрийн эрхэнд гарчихаад жаал пижигнүүлж байхын тулд, тийм эрх авахын тулд Мөрийн хөтөлбөр гэж тавьчихаад, түүнийгээ хагас дутуу Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр болгож гаргаад, хагас дутуу биелүүлээд, үр дүнг нь ч тооцсон юм байхгүй хаячихаад яваад өгдөг. Ийм маягаар бол Монгол Улс ямар ч бодлогогүй явж байна. Ерөнхийдөө сохор хүн шиг л яваад байгаа. Энэ байдлыг би хатуу шүүмжилдэг. Монгол Улсын Засгийн газрын бүтцэд нь хөгжлийн төлөвлөлтийг хариуцдаг яам байх хэрэгтэй. Яам байгуулахгүй байгаа нь ямар нь шалтгаантайг бодоод учрыг нь олдоггүй юм. Муугаар нь бодох юм бол, бодлого төлөвлөгөө гарчихвал түүнд нь захирагдаад ажиллана. Үнэн худал ярьж, эрх мэдэл авахад нь саад болно гэсэн тийм атгаг санаа ч байдаг байж магадгүй гэж би шүүмжилдэг юм.

ТЭД БОЛ БИДНИЙ ҮР ХҮҮХДҮҮД, ТИЙМ УЧРААС ТӨР ЗАСГИЙН

ЭРХ МЭДЛИЙГ ЗАЛУУ ҮЕДЭЭ ШИЛЖҮҮЛЖ ТААРНА

-Та Монгол Улсын 14 дэх Ерөнхий сайд. Таныг ямар нөхцөл байдалд энэ албан тушаалд томилж байв?

-1984 оны 8 дугаар сард Цэдэнбал гуайг бүх албан тушаалаас нь өөрчлөөд 12 сар хүртэл бодсон байгаа юм. Тэгээд бодож бодож Содном л дээр юм байна гэсэн юм биз дээ. Санхүү эдийн засгийн мэргэжилтэн, хэтийн бодлого хийж байсан. Одоо энэ бүхнийг цааш аваад явна гэж үзсэн л юм байлгүй.

-Таныг бүр Ерөнхий сайдаар бэлдсэн юм биш үү?

-Монгол төр “Төрийн хар хүнээ” бодлогоор бэлддэг байсан гэж би боддог. Ер нь 1984-1990 оныг хүртэл хийсэн энэ ажил бол их амаргүй ажил байсан.

-Бүх юм төлөвлөлттэй, хэмжээ хязгаартай, хатуу үнийн тарифтай байсан цаг. Ийм байдал нь эдийн засгийг удирдан залахад хялбар дөхөм байсан уу? Эсвэл бүр эсрэгээрээ байв уу? Ямар хүндрэл бэрхшээл танд ажиглагдаж байсан бэ?

-Хамгийн айхтар мэдрэгдэж байсан юм бол, “Бид социалист хувьсгал хийчихлээ. Одоо социализмын замаар хөгжинө” гэсэн сайхан итгэлтэй байсан тэр эрч хүч нь сулраад явцгүй болчихсон. Үүний хамгийн гол шалтгаан нь, бүх өмч төрийнх. Иргэдэд хувийн өмчтэй байх эрх байхгүй. Энэ бол нэг аюул. Хоёрдугаарт засаг төр бүх юмыг нэгдсэн журмаар төлөвлөөд хэрэгжүүлж байсан. Тэр нь бүтэмжгүй гэдэг нь ойлгомжтой болсон. Иргэд нь санаачилга байхгүй. Засаг нь юу ч санаачлаад иргэдэд сонирхолтой биш гэдэг нь ойлгомжтой. Гуравдугаар үндсэн шалтгаан бол үнэ хатуу байсан. Одоо та нар бол гадарлах байх л даа. Зарим барааны нэр нь алга болсон. Бараа бүтээгдэхүүнийг үнээр нь л нэрлэдэг байсан шүү дээ /инээв/.

-Төгрөг далын талх, 30-ын чихэр, 9-ийн тос гээд л... /инээлдэв/

-Тийм хатуу үнэтэй болчихсон нөхцөлд ямар нэгэн шинэ юм гаргах, зохион бүтээх гэхээр өнөөх хатуу үнэ дотор нь багтахгүй. Нэгэнт өртөг нь өндөр учраас шинэ юм бүтээх нөхцөлгүй. Энэ хатуу үнээс давсан байвал татаас өгнө. Ер нь Улсын Төсвийн 30-аад хувь нь дан ганц улсын үйлдвэрийн алдагдлыг нөхөх татаасанд явж байсан юм шүү дээ. Ингээд нэг талаар энэ эдийн засгийн систем чинь явцгүй юм байна гэдэг нь ойлгомжтой болсон. Яах ёстой вэ гэхээр, хөгжлийн асуудал л үүнийг шийдэх нь байна. Ийм юман дээр тулаад ирсэн. Энэ асуудлыг шийдэхэд манай засаг төр, тэнд ажиллаж байсан хүмүүс бүгд бэлэн биш байсан.

-Та өөрөө ямар шийдэл гаргаж байв?

-Жишээлэхэд, ХАА-н яамтайгаа зөвлөлдөөд, малчдын амины малын тоог хязгаарлах нь буруу юм байна гэдэг дээр санал нэгдэж байлаа. Тэр үед говийн малчин айл 75 толгой, хангайнхан 50 толгой мал хувьдаа байлгахыг зөвшөөрдөг байсан юм. Би малчдын малын тоо толгойг хязгаарладгийг нь больё. Мөн барааны үнийг чөлөөлье. Гэхдээ шууд чөлөөлж болохгүй. Гурван янзын үнэтэй болгоё. Нэгдүгээрт, аргагүй ард түмний өдөр тутмын хэрэгцээ болох хүнсний зүйл дээр нь хатуу үнэ байж байг. Хоёр дахь нь гэвэл тодорхой нэр төрлийн бараа, үйлчилгээнд үнийн дээд, доод хязгаар тогтооё. Гурав дахь хэсэгт нь бол ерөөсөө чөлөөлчихье. Ямар үнэ байхыг засаг тогтоохоо больё. Үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчид хоорондоо үнэ тохирдог болъё гээд Улс төрийн товчоон дээр хэд хэдэн удаа яриад л зөвшөөрч өгөхгүй байсан юм шүү дээ. Ямар сайндаа “Чи тэр малын тоо толгойг хязгаарладаггүй болгох гээд байгаа юм уу” гэж асуудаг, “Цаг нь болоогүй” ч гэх шиг хачин юм яриад эсэргүүцдэг хүмүүс Улс төрийн товчоонд байсан юм. Энэ бол дотоод нөхцөл байдал. Гэтэл гадаад нөхцөл байдлын хувьд өөрчлөн байгуулалт гээд Европын орнууд бужигналдаад эхэлсэн. Ингээд л 1990 оны үйл явдалтай нүүр тулж очсон доо.

-90-ээд оны өөрчлөлт шинэчлэлтийн давалгааг та мэдэрч байсан байна. Ямар алхам хийхээр төлөвлөж байсан бэ?

-Дотоод болон гадаад харилцааны асуудлаа өөрчилье гэж боддог, үүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд шийдвэр гаргуулах гэж их л хөөцөлддөг байсан юм. Тэгээд яг хэрэгжүүлэх тал дээр шийдвэр гаргахад ялих шалихгүй юм, санаачилга л дутаад байсан. 1990 оны 3 дугаар сарын үед улс төрийн өлсгөлөн болоход л, би тэр үед “Санаачилгыг гартаа авахгүй бол болохгүй юм байна. Ямар ч байсан жаахан дорвитойхон шиг алхам хийе” гэж бодсон. Тэр бол маш амаргүй байсан.

-Та Монголын үе үеийн ерөнхий сайдуудаас хамгийн анх Японд албан ёсны айлчлал хийсэн. Тийм цаг үед энэ айлчлал хэрхэн явагдсан нь их сонирхолтой санагддаг юм.

-1990 оны 3 дугаар сар бол ардчилсан хувьсгалын оргил үе нь байсан. Энэ үед юу болсон гэвэл хоёр л юм байгаа. Нэгдүгээрт, анх удаа манай Засгийн газар барууны гэх хөрөнгөтөн улстай албан ёсны уулзалт, хэлэлцээр хийсэн. 1989 оны эхээр Японы Гадаад хэргийн сайд Уно Монголд ирж надтай уулзсан юм. Тэр хүн Монголыг судалж байсан. Ер нь ямар улс байна вэ? Ямархуу үзэл бодолтой юм? Холбоо тогтоох уу, үгүй юу? Хэр зэрэг өөрчлөлт шинэчлэлтээ бодож байгаа юм бол гэж судлах зорилготой ирсэн шиг байгаа юм. Нутагтаа буцаж очоод 1989 оны дундуур Гадаад хэргийн сайдаасаа дэвшиж Ерөнхий сайд болсон. Тэгээд Монголын Засгийн газрын Ерөнхий сайдын хувьд надад албан ёсны урилга ирүүлсэн юм. Бид ярилцаад очъё гэж шийдсэн. Барууны орон, өндөр хөгжилтэй улс урьж байхад очихгүй бол болохгүй, айлчлал хий гэж Батмөнх гуай ч зөвшөөрсөн. Тэгэхэд Улс төрийн товчооны зарим нэг нөхөр “Очих хэрэг байна уу” гэж байсан юм шүү. Гэтэл 1990 оны 2 дугаар сарын үед Ерөнхий сайдаар Кайфу томилогдсон. Тэгээд “Таныг урьсан өмнөх Ерөнхий сайдын урилга хүчинтэй шүү. Та ирвэл бид баяртай угтаж авна” гээд албан ёсны урилга ирүүлсэн.

-Айлчлалын тань бүрэлдэхүүнд ямар хүмүүс оролцож байв?

-Бид бол цөөхөн хүний бүрэлдэхүүнтэй явж байгаа юм. Гадаад эдийн засгийн асуудал хариуцсан сайд П.Очирбат, Улсын төлөвлөгөөний комиссын дарга Т.Намжим, Гадаад хэргийн дэд сайд Д.Ёндон бид гурав эндээс, тэнд Японд элчин сайд байсан Б.Дашцэрэн бид тав албан ёсны төлөөлөгч нар, дагаж явсан цөөхөн хүний хамт очлоо. Тэр айлчлалын хүрээнд Япон Улсын Ерөнхий сайдтай хэлэлцээр хийж, Эзэн хаанд нь бараалхаж, Парламентын хоёр танхимын дарга нартай, мөн Япон Монголын найрамдлын нийгэмлэгийн гишүүд, улстөрчид, бизнесийн төлөөллүүдтэй уулзаж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд ярилцлага өгч байлаа. Зарим асуудлаар нь зөвлөлдөж гарын үсэг зурж, айлчлалын үр дүнгээр хэвлэлийн бага хурал хийсэн. Яг энэ айлчлалаар Дарханы хар төмөрлөгийн үйлдвэрийг барих асуудал зөвшөөрөгдөж байсан юм. Бид 3 дугаар сарын 1-ний өглөө Токиод очоод 2, 3-нд тэндээ байгаад 3-ны орой Токиогоос явж Киото, Осака хотод очиж үзээд 4-ний өглөө Улаанбаатартаа ирсэн юм.

-Японд хийсэн хэвлэлийн бага хурал дээрээ та олны анхаарал татахуйц мэдээлэл хийсэн гэдэг. Тэр үед юуны тухай ярьсан юм бэ?

-1990 оны 3 дугаар сарын 3-ны өдөр байна уу даа, хэвлэлийн хурал хийсэн. Тэр хурал дээр Японы нэг сурвалжлагч надаас “Монгол Улсад залуучууд нь өөрчлөн байгуулалтыг шуурхайлах, одоогийн улс төрийн систем, төр засгийн удирдлагыг өөрчлөх шаардлага тавьж байгаа. Та үүнд хэрхэн хандаж байна вэ?” гэж асуусан. Би “Монгол Улсын ирээдүй, түүний хувь заяа манай залуучуудын мэдэлд байх болно. Тэд бол бидний үр хүүхдүүд. Тийм учраас төр засгийн эрх мэдлийг залуу үедээ шилжүүлж таарна. Түүнийг шийдэхэд бэрхшээл байхгүй, байх ёсгүй” гэсэн хариулт өгч байсан юм. Тэр ярилцлага Японы телевизээр гарсан. Хэвлэлийн хурлын бичлэг манайд байгаа байх. Миний өгч байсан хариулт Японд төдийгүй гадаад ертөнцөд Монгол Улсад ардчилсан хувьсгал тайван замаар явагдах юм байна гэсэн ойлголт бий болоход хэрэг болсон нь дамжиггүй. Хожим нь 10-аад жилийн дараа Японоос зочид ирэхэд тэдэн дотор нэгэн монголч эрдэмтэн ирсэн юм. Тэр хүн надтай уулзаад, “Та 1990 оны хэвлэлийн хурал дээр тийм хариулт өгч байсан шүү дээ. Тэр чинь надад их таалагдсан. Яг тэр дагуу танайд энэ үйл явц болсон шүү” гэж ярьж байсан юм. Тэд нар юм мартдаггүй айхтар улс л даа.

-1990 онд залуучууд ардчилсан өөрчлөлт шинэчлэлт ярьж, жагсаал цуглаан хийгээд улс төрийн өлсгөлөн зарлахад Та хэрхэн хүлээж авч байв?

-Их цочирдсон байх даа. Япон Улсад хийсэн айлчлалаас ирээд удаагүй байхад 1990 оны 3 дугаар сарын 7-нд манай залуучууд өлсгөлөн зарлаж байгаа юм. Би тэр үед “За энэ өлсгөлөн зарлана гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ? Ингээд болохгүй бол өлсөөд үхэх байх даа. Энэ хэдэн залуучууд талбай дээр хэвтээд үхэхэд юу болох вэ? Ийм юм байж болохгүй.” гэж бодож байлаа. Бид бол ер нь анх удаа улс төрийн өлсгөлөн зарлана гэдэг юмтай тулж үзэж байна шүү дээ. Тэгээд 3 дугаар сарын 8-нд өглөө эрт ажилдаа ирэхдээ харсан чинь 7-ны өдөр байснаасаа олон хүн нэмэгдчихсэн, тойрсон сонирхсон улсууд цуглачихсан байлаа.

-Тэр үед танд юу бодогдож байв?

-Тэгээд би талбай дээр очиж энэ улсуудтай уулзах ёстой юм байна гэж бодоод “Та нар өлсгөлөн зарлахаа боль, асуудлаа шийдье” гэж хэлүүлэхээр Бямбасүрэн гуайг явуулсан чинь, тэд телевиз дээр уулзъя гээд, тэр өдрийн орой Үндэсний телевиз дээр олны анхаарлыг татсан маш том уулзалт ярилцлага болж байлаа.

-МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох шийдвэр хэрхэн гарч байв?

-Маргааш өглөө нь Ж.Батмөнх дарга Улс төрийн товчооны гишүүдийг цуглуулж оройн уулзалт ярилцлагын тухай товч ярилцаад, Улс төрийн товчооны гишүүн нэг бүрээс огцрох эсэхийн аль нь зөв гэж үзэж байгаа талаар асууж хариу авсан юм. Бүгд “Огцрох нь зүйтэй” гэсэн.

-Та тэр үед яг юу гэж хэлсэн бэ?

-Би “Огцрох нь зүйтэй гэсэн саналтай байна. Тэгэхдээ бид өөрсдөө огцроод нам, төрийн удирдлагад ямар хүмүүс томилж ажиллуулах асуудлыг орхигдуулж болохгүйг анхаарах ёстой биш үү” гэсэн. 1990 оны 3 дугаар сарын 9-ний орой Ж.Батмөнх дарга телевизээр үг хэлж, 22 цагийн үед өлсгөлөн зогсож байсан юм. Ингээд хувьсгал болоод огцров оо. Миний төрд идэвхтэй ажилласан түүх ингээд дууссан болов уу. Дараа нь 1995 он хүртэл Ерөнхий сайдын зөвлөх маягаар Д.Бямбасүрэн, П.Жасрай хоёртой ажилласан.

-Та олон жил томоохон компанийн зөвлөхөөр ажилласан шүү дээ. Яагаад төрд биш, хувийн хэвшилд ажиллах шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Ерөнхий сайдын зөвлөх гэдэг чинь өөрөө юу ч шийдэхгүй. Тэгмээр байна гэж хэлэхэд нөгөөдүүл чинь авах ч бий, үгүй нь ч бий. Надад ямар сэтгэгдэл төрсөн гэхээр, “Энэ зөвлөх гэдэг ер нь дэмий ажил юм байна. Бодсон юмаа хэрэгжүүлэхгүй. Хариуцлага хүлээх юм байхгүй. Зүгээр л нэг зөвлөсөн болж хэлчихээд байж байдаг. Тэрэнд орвол идэвхтэй амьдрах хэрэгтэй юм байна” гэж бодоод Жасрайгаас гуйгаад зөвлөхийн ажлаас гарч байлаа. Тэгсэн чинь Монголын алт компани “Та бидэнтэй цуг ажиллаач” гэхээр нь би уухайн тас тийшээ яваад өгсөн. Тэгээд 1995 оноос хойш 2014 он хүртэл бараг 20-иод жил МАК-д зөвлөхөөр ажилласан. Харин энэ 20 жил бол маш сонин. Би зөвлөх нэртэй. Гэхдээ хийж байгаа бүх юманд оролцоно. Санал тавихад анхаарна. Жаахан амжилт гарвал цуг баярлана. Юм алдчихвал бүгдээрээ цуг алдсанаа ярина. Тэнд бол их идэвхтэй гоё амьдрал өрнөдөг. Цалин хангамж нь ч өөр. Тэр компанид ажилласны ачаар би өнөөдөр аятайхан амьдраад явж байна.

-Нийгмийн үнэт зүйл тэр үетэй харьцуулахад, өнөөдөр яаж хувьсан өөрчлөгдсөн гэж та харж байна вэ?

-Өнөөдөр миний санааг зовоож байгаа юм бол нэгдүгээрт Монгол Улс хөгжлийн бодлоготой болохгүй бол болохгүй нь. Хоёрт миний их айхтар санаа зовж байгаа юм бол энэ төрийн албан хаагчид гэдэг тоглоомын хүүхэлдэй болчихсон юм шиг байна. Нэг нам нь гарч ирээд л нөгөө намын харьяат гээд бүгдийг нь хөөгөөд гаргадаг. Нөгөө нь “Миний сонгуульд тус болсон” гэдэг юм уу, мэргэжлийн биш хүн тавиад төрийн албыг баллаж байна. Гуравдахь миний санаа зовж байгаа, ер нь бүгдээрээ л санаа зовж байгаа зүйл бол энэ нэг авлига, ашиглах гэдэг юмыг хий л яриад байхаас биш хэрэг дээрээ тэмцэхгүй байна. Энэ бүхний цаад учир юу байна гэхээр, эрх мэдэлтэй зарим улсууд нь өөрсдөө авлига, ашиглахад ороод барьцаанд автагдчихсан байна. Энэ нь их санаа зовоож байна. Хамгийн гол нь хуучин бол үзэл суртал гэдэг байсан, одоо “Үзэл баримтлал” гэж нэрлэдэг тэр юм байхгүй болчихож.

-Ёстой үнэн.

-Энэ улс, намууд нь хүмүүсийнхээ ухамсартай л ажиллах хэрэгтэй байна даа. Одоо чинь ардчилал, эрх чөлөө, хүний эрх гээд сахилгатай, дэг журамтай байх асуудлыг бүр орхигдуулчихлаа. Засаг төрөө барьж байгаа улсуудад сахилгатай байя, дэг журамтай байя, хууль журмаа биелүүлдэг байя гэж хатуу шаардлага тавихаасаа айгаад байдаг болчихсон юм шиг байна. Энэ бол айхтар аюул. Малайз, Сингапурыг удирдаж хөгжилд хүргэсэн мундаг улсуудын бичсэн номыг харж байхад “Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөнөөс илүү сахилга, дэг журам л улс орны хөгжилд хэрэгтэй” гэж хэлээд байна шүү дээ. Номыг нь орчуулчихсан байна. Тэрийг нь уншиж байгаа юм уу? Уншсан ч гэсэн тоож байгаа хүн алга болчихжээ. Одоо намайг ингэж ярихаар “Энэ чинь диктатураа сэргээх гэж боддог нөхөр байна” гэж шүүмжлэх нөхөд гарах л байх. Миний бодлоор бол, төр засаг удирдаж байгаа хүмүүс “Дэг журам, сахилга хариуцлагыг өндөр сахиж ажиллана” гэж зүрхтэйхэн хэлээд л тэмцэх хэрэгтэй байгаа юм.

-Монголчууд тав дахь ерөнхийлөгчөө сонгох гэж байна. Одоо Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болох хүн ямар бодлого хэрэгжүүлээсэй гэж та боддог вэ?

-Ерөнхийлөгчид нэр дэвшээд байгаа улсуудыг тэр нь тийм гэж би хэлэхгүй. Ер нь ерөнхийлөгч болох хүн ямар үзэл баримтлалтай, ямар сонгуулийн сурталчилгаатай, цаашдаа яаж ажиллах ёстой вэ гэдэг дээр л анхаарах юмыг нь хэлье. Үүнд: Нэгдүгээрт, энэ хүмүүсийнхээ ухамсартай яаж ажиллах юм? Иргэдээ яаж хүмүүжүүлэх юм? Энэ чиглэлээр үзэл баримтлалаа тодорхой болго гэж хэлэх гээд байна. Иргэдтэйгээ, иргэдийнхээ ухамсартай нь ажиллах үзэл баримтлалдаа онцгой анхаарах тийм ерөнхийлөгчтэй байвал Монголд их хэрэг болно. Хоёрдугаарт, ерөнхийлөгч бол Монгол Улсыг хөгжүүлэх хэтийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөгөөтэй болгохыг эрхэм зорилго болгон хэрэгжүүлэх ёстой байгаа юм. Гуравт нь төрийн албан хаагчдыг, тэр дундаа чадвартай мэргэшсэн хүмүүсээ тогтвортой ажиллуулахыг зүгээр нэг хий ярих биш, барьж аваад хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. Мөн авлига, ашиглалтай эвлэршгүй тэмцэнэ гэдгээ зарлаж байгаад, хэрэг дээрээ үзүүлэх хэрэгтэй. Үүний зэрэгцээ Ерөнхийлөгчийн хариуцсан гадаад харилцааны том ажил байдаг байх. Гурав дахь хөрш гээд ярьдаг нь зөв л юм байгаа юм. Гэхдээ, энэ хоёр хөрштэйгөө яаж ойр дотно ажиллах юм. Тэр тусмаа ОХУ-тай харилцаагаа яаж ойр дотно болгох юм гэдэг дээр онцгой анхаарах хэрэгтэй болчихоод байна.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуультай давхцаад Үндсэн хуулийн асуудал олны анхаарлын төвд орсон. Бид өнөөдөр Үндсэн хуульдаа заавал өөрчлөлт оруулах ёстой юу?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахгүй бол болохгүй юм байна гэдгийг одоо бүгдээрээ ойлгожээ. Тэгэхдээ ард иргэд юун дээр бухимдаад байгааг зөв тодорхойлж чадаагүй л байх шиг байна. Ер нь “Улс төрийн намууд улс орныг авч явах хэмжээнд төлөвшөөгүй байна. Улс төрийн намын нэрээр эрх мэдэл, албан тушаалын төлөө улайрч зүтгэдэг улсууд хэрээс хэтэрч байна” гэдгийг л ард түмэн хэлээд байгаа шүү дээ. Үүгээр дамжаад төрд итгэх итгэл их суларч байна. Ард иргэдийн хамгийн их бухимдаж байгаа юм нь энэ. Энийг л яаж цэгцтэй болгох юм гэдгийг бид шийдэхгүй бол, одоо энэ яриад байгаа асуудалд нэмэр болж чадахгүй.

-1992 онд шинэ Үндсэн хуулийг АИХ- ын депутатууд баталсан. Одоо бол иргэдийн оролцоо нэн чухал болох нь саяхны санал асуулгаас харагдлаа гэж ярьж байна. Та энэ талаар ямар бодолтой байгаа вэ?

-“Ард түмний зөвлөлдөх санал асуулга” гэсэн нэртэй явагдсан энэ үйл ажиллагааг би ажигласан. Санал асуулгад оролцох эрх надад байгаагүй. Тэр 730 хүнд ч гэсэн саналаа шууд ярих эрх байгаагүй. Тэд нарыг 49 бүлэгт хуваагаад дотроо ярьцгаа гэсэн. Экспертүүд гээд томилогдчихсон дөрвөн хүн байгаа. Тэр хүмүүс бол санал асуулгад оролцож байгаа улсуудыг ухуулан ятгах, үнэмшүүлэх, ойлгуулах үүрэгтэй байгаа харагдсан. Би төрийн тогтолцооны хувьд хоёр шатлалтай парламенттай болох асуудлаарх ярилцлаганд нь очиж ажигласан л даа. Дөрвөн экспертийн нэг нь Үндсэн хууль тогтоох үед АИХ- ын депутат байсан Мандах гэж хүн. Тэр хүн “Улсын Их хурал, Бага хурал байх хэрэгтэй. Энэ бол ард түмний төлөөлөл. УИХ нь хууль тогтоох үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг болно” гэсэн ач холбогдлыг хэд дахин хэлээд, тэрийгээ л яриад байсан. Нөгөө гурван эксперт нь дандаа доктор, профессор, эрдэмтэн, гавьяатан, өндөр их цолтой гурван мундаг хүн. Тэд юу ярьсан гэхээр, “Хоёр танхимтай парламент байж болохгүй. Дээд танхим хэрэггүй, ганцхан л танхимтай байх хэрэгтэй” гэдгийг л яриад байсан. Үүний шалтгаан болоод үндэс, эерэг тал нь зардал хэмнэнэ гэсэн л үндсэн юм ярьж байгаа юм. Тэр ч байтугай засгийн бүх эрх мэдэл ард түмний мэдэлд байх ёстой гэсэн Үндсэн хуулийн заалт байдаг. Тэр бол оновчтой бус гэсэн тийм юм хүртэл ярьсан.

-Иргэдийн саналд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн гэсэн үг үү?

-Тийм гэж болно. Энэ бүхний дараа өнөөх 730 хүнээсээ саналыг нь асуухад “Нэг танхимтай парламент нь зөв юм байна” гээд 50-иас дээш хувь нь тийм санал өгсөн шиг байгаа юм. Одоо энэ дагуу л Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна. Парламентыг хоёр танхимтай болгохгүй, ард түмний төлөөлөл болсон Ардын Их Хурлыг байгуулахгүй гэсэн санаа явж байна. Энэ бүхний цаана, миний хардаж байгаагаар, улс төрийн намын бодлого л явж байгаа. Ард түмнээр төлөөлүүлэх бүтэц бий болчихвол намын нөлөө багасна. Намаар дамжиж эрх мэдэл, албан тушаал авдаг байдал хумигдчихна гэж айчихсан улсууд. Одоо энэ намуудад бүгдэд нь тийм юм байж байна.

-Улс төрийн намуудын хөгжил сайн биш байгаа нь үүний гол шалтгаан гэж үзэж болох уу?

-Одоо манайд улс төрийн 20 гаруй нам байна. Зарим нам нь 2-3 хүний, зарим нь бүр нэг хүний ч нам байж болно. Улсыг ингэж хөгжүүлнэ шүү, ийм бодлого барина шүү гэсэн нам нэг ч байхгүй. Ийм толгой нь эргэсэн улсуудад эрх мэдэл, засаг төрөө бариулаад байна гэдэг чинь болохгүй шүү. Үүнийг л би эсэргүүцээд “АИХ- тай болго. Сум дүүрэг болгоноос сонгогдсон АИХ-ын гишүүдтэй, тэдний хяналтанд ажилладаг хууль тогтоох байгууллагатай болго” гээд байгаа юм. Энэ чинь Монголын түүхэнд байсан юм шүү. 1924 онд ч байсан, 1990-1991 онд ч байсан. Үүнийг үгүйсгээд байдаг шалтгаан нь юу вэ гэхээр албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө тэмцэлддэг хэдхэн улсуудын л үйл ажиллагаа.

-Парламентыг хоёр танхимтай болгоогүйн улмаас цаашид ямар нэгэн бэрхшээл гарах үндэслэл бий юу?

-Парламентыг хоёр танхимтай болгох өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд оруулахгүй бол 2-3 жилээс хэтрэхгүй ард түмэн дахиад л босоод ирнэ. Энэ төр засаг чинь болохгүй байна, нам чинь нам биш боллоо, бидний төлөө ажиллахгүй байна гээд л гараад ирнэ шүү дээ. Тийм зүйлийг гаргуулахгүйн тулд Үндсэн хуульд нэг удаа өөрчлөлт оруулах юм бол 8 жил дахин өөрчлөлт оруулахгүй гэдэг юм яриад байгаа. Буруу ч байсан 8 жил баталгаатай хөдөлгөхгүй гэж байна. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахад баримтлах зарчим гээд бас нэг хууль гаргасан гээд байгаа. Тэр хуулиар бол болохгүй гэнэ ээ. Тэр хуулийг хийхдээ ард түмнээс асуугаагүй шүү дээ. Бас л энэ хэдэн намынхан хуйвалдаж гаргасан байгаа. Миний маш их бухимдаж байгаа зүйл бол, Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтөөр төрийн тогтолцоог боловсронгүй болгох асуудалтай л холбоотой. Энэ нь одоохондоо ганцхан миний л толгойны өвчин байна. Яваандаа олон хүний өвчин болж хувирна аа.

-Аливаа улсын эдийн засгийг ДНБ-ий үнийн дүнгээр хэмждэг юм байна. Ер нь зээл тусламжийн хэмжээ өсөх нь ДНБ-ий үнийн дүнд хэрхэн нөлөөлдөг юм бэ?

-Гаднаас авч байгаа зээл тусламж шууд ДНБ болно гэж байхгүй шүү дээ. Тэрнийг чинь ашиглаад яаж үйлдвэрлэл өсч байна, ямар үр ашиг гарав түүгээр л дамжиж хэмжигдэнэ. Түүнээс биш гаднаас зээл авчихаад ДНБ түүгээр нь өсчихлөө гэж ярьдаг зүйл биш л дээ.

-Манайх ОУВС-гаас зээл авах энэ шийдвэр ер нь хэр зөв юм бол? Энэ зээл Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд хэрхэн нөлөөлөх вэ?

-ОУВС-гаас тусгай хөнгөлөлттэй зээл авах тухай асуудал яригдаж байна. ОУВС бол шууд 400 гаруй сая долларын хөнгөлөлттэй зээл өгөх юм л даа. Энэний нөгөө талд манайд шаардлага тавьж л байгаа. Би тэрийг нь дуулж л байна. Ер нь хамгийн гол нь “Та нар хариуцлагатай бол. Хэмнэлттэй бол. Үр ашигтайгаар зарцуулдаг бол.” гэсэн шаардлага л тавьж байгаа. Миний бодлоор бол, энэ ОУВС-гаас зээл тусламж авч байгаа нь маш зөв. Өөр гарц байхгүй. Энийг дагаад, нэгэнт ингэж тохироод явахаар бусад улсууд чинь “Монгол Улс хариуцлагаа их өндөр болгох юм байна шүү. Эдийн засгаа сайжруулах, үргүй зардлаа багасгах, үр ашигтай төслүүд хэрэгжүүлэх талаар сайн ажиллах юм байна” гэсэн тийм ойлголт авчихаад, тэр дагуу бусад ОУ-ын байгууллагууд, зарим улс орон өөрсдөө манай руу тусалъя, дэмжье гээд ороод ирж байна. Саяхан л гэхэд Дэлхийн банк 600 сая, Япон Улс 850 сая долларын хөнгөлөлттэй зээл өгье гээд ярьж байна. Энэтхэг нэг тэрбум доллар, Солонгосоос 500 сая доллар гээд хойно хойноосоо орж ирж байна л даа.

ОЮУ ТОЛГОЙН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ, ДАЛД УУРХАЙ БАЙГУУЛАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ ЦААШИД ХЭВИЙН ЯВУУЛАХАД НЬ СААД ХИЙЖ БОЛОХГҮЙ

-Гэхдээ энэ зээлийн цаана эргүүлж төлөх хариуцлага гэж байгаа. Энэ бол ЗХУ-аас авч байсан зээлтэй харьцуулшгүй өөр нөхцөлтэй байж таарна.

-Одоо гаднаас авч байгаа зээл бол хуучин бидний үеийн ЗХУ-аас авч байсан зээлээс тэс өөр нөхцөлтэй. ЗХУ- аас зээл авч байхдаа жинхэнэ ах дүүгийн харилцаатай, бие биедээ тусалъя, үнэхээр нэг хамтаръя гэж байсан зүйл шүү дээ. Үгүйдээ л хүү нь жилийн 4 хувь байлаа. Тэгээд шинээр хэлэлцээр байгуулахдаа хуучин зээлэндээ хүү тооцохоо больчихдог байх жишээтэй. Харин одоогийн гаднаас авч байгаа зээл чинь тийм хямдхан зээл биш. Төлбөр бол зайлшгүй. Дараа нь тэгэсхийгээд хөнгөлчих болов уу гэсэн ойлгоц байхгүй. Ер нь өрөө төлж чадахгүй бол айхтар тулгалтанд орж магадгүй дээ. Яаж ч төлөх юм байгаа юм. Одоо сургийг нь дуулж байхад, зарим улс чинь нутаг дэвсгэрээсээ таслаад өгч байх юм. Манайх тийм юм руу орохгүй нь мэдээжийн асуудал. Гэхдээ яаж мэдэхэв, тийм л хатуу шаардлагатай учраас авч байгаа зээлийг айхтар сайн судлах ёстой.

-Манайх өмнө нь ч зээл авч байсан. Тэр зээлийн зарцуулалт хэр оновчтой байсан гэж та боддог вэ?

-Би нарийн юмыг нь мэдэхгүй. Авч байгаа мэдээлэл, хэвлэл мэдээллээр мэдээлснээс үзвэл, энэ 2012-2016 онд авсан зээлийг тун хариуцлагагүй юманд зориулсан санагдаад байгаа юм. Ер нь энэ зээлээр санхүүжүүлсэн төслөөс ямар үр ашиг гарах вэ? Үр ашиг нь хэдий хугацаанд гарах вэ? Тэр нь энэ зээлийг буцаагаад хэлэлцээрийн дагуу нөхөж төлөхөд хүрэлцээтэй юу, үгүй юу? гэдгийг тооцож байж энэ зээлийг өгөх ёстой юм. Тэгэхэд манай нөхөд урьдаар мөнгөө босгож, тэрийгээ эхлээд авчихаад, авсан өдрөөс нь эхлээд хүү нь бодогдоод байхад “Одоо юунд зарах вэ? Юунд ашиглах вэ?” гэдгээ жил гаруй л бодсон шиг байгаа юм. Тэгж тэгж энэ л болох юм шиг байна гээд янз бүрийн төслүүдэд хяналттай, хяналтгүй зарцуулчихсан. Энэ бол улсын эдийн засаг, санхүүг хариуцаж авч явж байгаагийн хувьд маш хариуцлагагүй үйл ажиллагаа. Дээр үед, манайхны социализмын үеэрээ ярих юм бол, гэмт хэрэг гээд хариуцлага хүлээлгэх байсан байх. Тийм учраас одоогийн авч байгаа энэ зээлд маш хариуцлагатай хандах ёстой.

-Уул уурхайн томоохон төслүүд, түүнтэй холбоотой гэрээнд бид цаашдаа яаж хандах нь зөв юм бол? Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Өөр нэг том асуудал бол энэ Таван толгой, Оюу толгой гэдэг нь ойлгомжтой. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгааны хүрээнд энэ асуудлыг тойрсон шуугиан нэлээд л гарах байх даа. Үүнд их тайван, зөв хандлага хэрэгтэй. Яагаад гэвэл Оюу толгойн бүтээн байгуулалт, далд уурхай байгуулах үйл ажиллагааг цаашид хэвийн явуулахад нь саад хийж болохгүй. Энэ ажлыг нь явуул. Нэг асуудал юу вэ гэхээр, хөрөнгө оруулагчийн зүгээс өөрийн өртөг зардлыг их өндөр болгож, тэр замаар ашгийг нь багасгаад Монгол Улсад төлөх орлогыг бага байлгах тийм сонирхол байгаа. Энэ бол нууц биш. Ямар ч гадаадын хөрөнгө оруулалт хийж байгаа компанийн хийдэг л үйлдэл. Нөгөө талд нь хөрөнгө оруулахыг зөвшөөрч байгаа улс орны ашиг сонирхол юу байх вэ гэхээр, тэр ордын ашиглалтаас гарч байгаа ашгийг бодитой хэмжээгээр тодорхойлох, ашгаас нь авах ёстой төсвийнхөө орлогыг саадгүй бүрэн авч байх ийм л бодлого байх ёстой. Иймд энэ сонирхол, манай бодлого хоёрыг хооронд нь зохицуулах аргыг л олох хэрэгтэй. Миний бодлоор, анх гэрээ байгуулах үед баримталж байсан Техник эдийн засгийн үндэслэл дээр тусгагдсан өртөг, орлого, ашгийг суурь болгож аваад, тэр дагуу Монголд орох ёстой байсан орлогыг бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлогоос нь шууд авчихдаг ийм арга хэрэгтэй. Энэ талаар хөрөнгө оруулагчидтай хэлэлцээр хийж, энийг л шийдэх хэрэгтэй санагддаг. Ингэж байж удаан хугацаанд харилцан итгэлцэлтэй ажиллах нөхцөл бүрдэнэ гэдэг бодлогоор л хандах хэрэгтэй юм. Ийм бодлого баримтлах нь шинээр гарч ирэх Ерөнхийлөгчийн хамгийн эхэнд хэрэгжүүлэх ёстой үүргийн нэг гэж би бодож байна.

-Харин Тавантолгойн хувьд?

-Тавантолгойтой холбогдсон асуудал бол маш тодорхой. Олон жил төмөр замаа бариагүйгээс болж маш их экспортын орлого алдагдсан. Одоо бол Тавантолгойгоос Гашуун сухайт хүртэл нарийн царигийн төмөр замыг маш богино хугацаанд барих хэрэгтэй. Ингэсэн нөхцөлд олборлох, борлуулах асуудлыг манайхан хийж чадна аа. Гадаадынхныг оруулах гэж оролдоод байх хэрэг байгаа ч юм уу, үгүй ч юм уу. Зарим нэг хэсэг дээр нь гадныхны хөрөнгө оруулалтыг оруулъя гэдэг юм бол Хятадын ямар нэгэн компанийг оруулж болох юм. Тэр компани нь мэдээж, 51-ээс дээш хувь эзэмшиж болохгүй. Энэ хоёр том обьектийг тойрсон том шуугиан байдаг учраас энэ асуудал дээр Ерөнхийлөгч болохоор өрсөлдөж байгаа улсууд, сонгогдсон хойноо ч гэсэн ингэж шийднэ гэж хэлэх хэрэгтэй байгаа юм.

ЗАСАГ ТӨР НЬ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ ЭРХЛЭХ ГЭЖ БАЙГАА ХУВИЙН КОМПАНИТАЙГАА ИХ САЙН ХАМТАРЧ АЖИЛЛАХ ЁСТОЙ

-Хойд хөрштэй харилцаагаа сайжруулах тал дээр ямар арга зам байгаа гэж та харж байна вэ?

-Одоо бид эдийн засгийн хувьд урд хөрштэйгөө нягт холбоотой, ер нь бүрэн нөлөөнд нь автагдсан байдалтай байгаа. Харин хойд хөршөө яах юм бэ? Хойд хөрш рүү манайх олигтой экспорт ч гаргаж байгаа юм алга. Гаднаас авдаг импортын хувьд Орос бол нэлээн дээгүүр хувь эзэлж байгаа нь үнэн. Тэр нь ганцхан нефтийн бүтээгдэхүүн. Энэ тал дээр яаж шийдэх юм гэдгээ сайтар бодох хэрэгтэй.

-Бид тэгвэл яах ёстой вэ? Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байгаа нь их сонирхолтой байна.

-Одоо манайхан дотоодынхоо нефтийг боловсруулах үйлдвэр барина гээд л байна. Би бол үүнийг их буруу гэж үзэж байгаа. Харин Оросын хувьд нефтийн бүтээгдэхүүнээрээ хамааралтай байя. Оросынх ч, манайх ч энэ тал дээр санал нийлнэ. Гэхдээ зүгээр нэг бэлэн бүтээгдэхүүн авах биш, түүхий нефть авна гэдэг дээр л жаахан асуудал гарч магадгүй. Асуудлаа тавиад шийдвэрлэх хэрэгтэй.

-Манайх Оросоос түүхий нефть авах хэрэгтэй гэж үү?

-Одоо шинэ төслүүд яригдаж л байна. Энэтхэгээс тэрбум долларын зээл аваад түүгээрээ нефть боловсруулах үйлдвэр барина гэж би өчигдөрхөн сонсож л суулаа. Гэтэл тэр үйлдвэрээ хаана барих юм, хаанаас нефтийг нь хангах юм гэдэг асуудлын хувьд, тооцоо нь надад л лав ойлгогдохгүй байгаа юм. Сайншандад үйлдвэрээ барина гэж байна. Тэнд бол Зүүнбаян, Цагаан элс гээд нефтийн хоёр орд бий. Нөөц нь тийм ч их биш. Гол томоохон олборлолт нь Дорнод аймагт Халх гол хавьд байгаа. Тэндээс түүхий нефтийг яаж тээж ирэх юм гэдэг асуудал тодорхой биш. Маш их зардал гарна. Өртөг их л өндөр гарна даа. Тэнд нэг бол төмөр зам, үгүй бол нефть дамжуулах хоолой тавина. Тэгээд цаад нөөц нь хангалттай их биш. Хэдэн жилийн дараа нөөц дуусахаар нөгөө зам, хоолойгоо яах юм гэдэг асуудал гарна. Одоо дэлхий нийтэд ярьж байгаагаар бол, 2 саяас доошгүй баррель түүхий нефтийг боловсруулах үйлдвэр баривал үр ашигтай байдаг. Үүнээс бага байх юм бол үр ашиг багатай. Манай олборлож байгаа нефть 2 сая баррель хүрэх яагаа ч үгүй. Олборлож байгаа газар нь Хятадын компани. Тэр компанитай байгуулсан гэрээгээр олборлосон нефтийн 40 хувийг ямар ч яриагүйгээр өртгөө нөхөхөд нь зориулж өгнө. Цаана нь үлдэх 60 хувиас нь Монголын тал 20-30 хувийг нь авах уу, үгүй юу. Олборлож байгаа Хятадын талтай ярихаар гэрээний дагуу гээд ихэнхийг нь аваад явна. “Бидэнд ч бас түүхий нефтийн хэрэгцээ байна” гэнэ биз дээ. Ингэхэд л ерөөсөө асуудал шийдэж чадахгүй хэцүү юм болно.

-Ямар шийдэл, гарц байна вэ?

-Тийм учраас миний тавьдаг санал, бусад нөхдүүд ч бас ярьж байгаа санал бол Дарханд нефть боловсруулах үйлдвэр барья. Оросоос түүхий нефть авъя. Одоо дизель түлш гээд боловсруулсан бүтээгдэхүүн авч байгаа. Түүний оронд түүхий нефть авъя гээд эвтэйхэн Оростой яривал боломжийн л асуудал. Түүхий эд хангалттай болно. Дарханд бол дэд бүтэц, тээвэрлэх төмөр зам нь бэлэн байгаа. Ийм байхад, ингэж яриад байхад олигтой сайн ойлгохгүй л байх шиг байна. Зээл авахдаа энэ талаа бодохгүйгээр авч ерөөсөө болохгүй. Их хариуцлагатай асуудал шүү дээ.

-Зээлийг ямар ч байсан олж аваад байна. Гэтэл сүүлийн 5 жилд Монгол Улсын нийт өр 24 тэрбум доллар болсон. Одоо бол авсан зээлийн үр ашигтай зарцуулалт гэдэг юм л дутагдаад байх шиг.

-Хамгийн гол нь, үр ашигтай зарцуулна гэвэл юунд зээл авах юм гэдгээ урьдаар тооцоолж бодох хэрэгтэй. Тэр тооцоо, үндэслэл нь гараагүй байхад зээл авч болохгүй. Би бол энэ хотын түгжрээг арилгахаар авто зам барьсныг нь буруу гэж хэлэхгүй. Харин тэр замыг зээлийн эх үүсвэрээр барьж байгаа нь буруу. Энэ авто замаас, аймгуудын хоорондын зам, хотын түгжрэлээс ашиг нь хэзээ гарч ирэх юм. Тэр чинь 40-50 жил болж байж хуримтлагдсан ашиг гарах уу, үгүй юу л зүйл. Бусад салбарын хэмнэлтээс гэж яривал үүнийг ярьж болно. Хэрэг дээрээ тэгж тооцож байвал шүү дээ.

-Хэрвээ та тэдний оронд байсан бол яаж шийдэх байсан бол?

-Хэрвээ би эрх мэдэлд байсан бол, гаднаас авч байгаа зээлийг авто зам барихад зарахгүй. Харин тодорхой орд газар, тодорхой маршрутаар их хэмжээний ачаа тээвэрлэх зориулалттай төмөр зам барихад, магадгүй ашиглана. Эсвэл бүр олон улсын ач холбогдолтой Хятад, Орос хоёрыг холбосон хурдны зам хийгээд Монголын нутгаар транзит тээвэр хийх боломж байвал, сайн тооцож үзэж байгаад үнэхээр ашиг гарахаар бол тийм юманд л зарцуулна. Нэг бол бүр олигтойхон том уурхай байгуулахад, үнэхээр тэр нь ямар үр ашигтай юм гэдгийг нь тооцоод, ашиглая гэвэл зээл өгч болно.

-Манайд ТЭЗҮ нь хийгдчихсэн бэлэн төсөл байна уу?

-Жишээлэхэд, Дорноговийн Цагаан суврагын зэсийн орд гэж сонссон биз дээ. Тэр ордыг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэл нь бэлэн болчихсон байж байгаа. Тэндээс гарах бүтээгдэхүүний үр ашиг бол манай Эрдэнэтийн 60 хувьтай тэнцэнэ. Тийм том объект байна. Тэрийг энэ Монголын алт компани босгоё гээд л хамаг юмаа зараад явж байна. Тэнд 500-600 сая долларын зээл хэрэгтэй байгаа. Үнэхээр л үр ашгаа өгөх иймэрхүү төсөл рүү мөнгөө хаях ёстой юм. Гэтэл манайхан, нэг нь сайн юм хийж чадаж байвал дэмжээд тал талаас нь урам өгөхийн оронд атаархаад байдаг. Ийм маягаар явж болохгүй л дээ. Ер нь манай засаг төр үйлдвэрлэл эрхлэх гэж байгаа хувийн хэвшлийн компанитайгаа маш сайн хамтарч ажиллах ёстой юм шиг санагддаг. Энэ тал дээр манай Эрдэнэбатын Засгийн газар сүүлийн үед их анхаарч байх шиг байна аа.

-Ер нь улс орны хувьд өр зээлийн хэмжээ хэт ихсэх юм бол Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлнө биз дээ?

-Өр их, багаасаа шалтгаалж үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх биш, харин тэр өр ямар зорилгоор авсан зээл вэ, тэрийгээ төлөх эх үүсвэрээ бүрдүүлж чадаж байна уу, үгүй юу гэдгээсээ л хамаарна. Их өртэй, тэгсэн хэрнээ тэр өрийг хэд дахин нугалаад төлчих тийм үр ашигтай зүйл байвал айх хэрэггүй л дээ. Тэгэхээр хэмжээ гол нь биш, ямар үр ашигтайгаар юунд ашиглаж байгаа гэдгээсээ л хамаарна.

-Тэгэхээр эдийн засгийн урт хугацааны хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт л их чухал байх нь ээ?

-Энэ асуудалтай холбогдуулж миний үргэлж ярьдаг юм бол, Засгийн газрын бүтцэнд Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт хариуцсан яам бий болго. Тэгэхгүй бол энэ ер нь буруу замаар яваад байна. Одоо 20 гаруй жил хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт хариуцсан яам байхгүй явж ирсэн учраас л бүх яам, газар болон Их хурал, Засгийн газрын гишүүд тал тал тийш яваад хүч тарамдаж байна. Энэ бүгдийг нэгтгэж, эдийн засгийн хөгжлийн цэгцтэй бодлого болгоод барьж байх ийм бүтэц засгийн газарт байхгүй явж ирсэн нь их гайтай юм болж байна. Би үргэлж л энэ асуудлыг ярьж сануулдаг. Саяхан нэг Эдийн засгийн хөгжлийн яам гэж байгуулаад, тэр нь буруу замаар будаа тээгээд, хүндээ хариуцлага тооцохын оронд яамыг нь татан буулгачихсан. Ингэж болохгүй л байх. Дараа нь шинэ засгийн газрын үед нэг агентлаг л байгуулах шиг боллоо. Агентлаг бол тэр том бодлогын асуудлыг зангидаж чадахгүй. Яагаад гэвэл агентлаг чинь бусад яамдыг захирахгүй, ажлыг нь зохицуулж чадахгүй. Тэгэхлээр Засгийн газарт бүр нэлээн дээгүүр статустай, сайд нь шадар сайдын хэмжээний эрх мэдэлтэй, олон жил тасралтгүй ажиллах нөхцөлтэй яамыг маш богино хугацаанд байгуулахгүй бол, ер нь Монгол Улс зээл тусламж авах, эдийн засгаа цаашид яаж авч явах тал дээр нэгдсэн бодлогогүй болчихно шүү. Энэ бол онцгой анхаарвал зохих маш чухал асуудал.

-Tа ном бичиж байгаа юу?

-Бичиж байгаа. Саяхан “Өлсгөлөн зарлаж, огцролт болж, өөрчлөлт эрчимжсэн түүхээс” гэдэг ном маань хэвлэлтээс гараад байна. 90-ээд оны ардчилсан хувьсгалын амьд гэрч нарын нэгний хувьд, энэ ном маань Ардчилсан хувьсгалын бодит түүхийг бичихэд хэрэг болох болов уу гэж бодож байгаа. Энэ номонд 1990 оны 3 сарын 8-ны орой Монголын Үндэсний телевизээр шууд дамжуулсан уулзалт ярилцлагын бичлэг ямар ч засваргүй бүрэн эхээрээ орсон.

-Удахгүй Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байна. Та саналаа өгнө биз дээ?

-Өгөлгүй яахав /инээв/.

-Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ард түмэн гурван нэр дэвшигчийн нэгийг нь сонгоно. Ямар ерөнхийлөгчтэй болохсон гэж та бодож байгаа вэ?

-Монголын ард түмний хувьд Ерөнхийлөгч бол эв нэгдлийн билэгдэл. Монголчууд маань эв эеийг эрхэмлэсэн, улс орныхоо эдийн засгийн хөгжлийг эрчимжүүлэх ажлыг дэмждэг, эх орноо тайван амгалан байлгах ерөнхийлөгчийг л сонгоосой гэж бодож байна.

-Та өөрөө гурван нэр дэвшигчийн хэнийг нь дэмжиж байгаагаа хэлж болох уу?

-М.Энхболд даргад л саналаа өгнө дөө. М.Энхболд ерөнхийлөгч болох юм бол Монгол Улс эдийн засгийн хүндрэлийг бага хохиролтой давах, засаг төр тогтвортой байх, ард иргэд маань амар тайван ажиллаж хөдөлмөрлөх нөхцөл нь илүү байх болов уу.

-Монгол орны эдийн засгийн хөгжлийн асуудлаар үнэтэй мэдээлэл өгч, санал бодлоо хуваалцсан танд баярлалаа. Төр засгийн удирдлагууд төдийгүй Монгол орноо хөгжүүлье гэсэн чин хүсэл эрмэлзлэлтэй хэн бүхэнд энэхүү ярилцлага маань өгөөжөө өгнө гэдэгт итгэлтэй байна.

Ярилцсан Ц.Оюунчимэг

2017-06,07 сар. “Зиндаа” сэтгүүл №5 /505/